İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

140 

140 

hökumətə qarşı olmuş, onu islamçılıq və millətçilikdə ittiham 

etmişdir.  Milli  hökumətə  qarşı  çıxışlarında  «şovinizm 

məstliyini  hər  yerdə  yayan  və  demokratizm  bayrağı  ilə 

pərdələnən  «Müsavat»ın  siyasətini»  ifşa  etmək  olan 

Əfəndiyev  əsas  məqsədini  də  gizlətmirdi:  «Azərbaycan 

zəhmətkeş kütlələri aydın başa düşməlidirlər ki, onların xilası 

və səadəti yalnız Rusiyanın inqilabçı proletariatı və kəndliləri 

ilə  sıx  birləşməkdədir.  Rusiyanın  inqilabçı  proletariatının  və 

kəndlilərinin  yaxınlaşan  qələbəsi  hər  hansı  müsavatçılardan, 

xoyskilərdən  və  parlamentdən  daha  tez  bir  zamanda  kəndlilərə 

torpaq, fəhlələrə isə çörək və təminat verəcəkdir» [75, 191]. Bu 

sözlər  əfəndiyevlər  kimi  rusçuların-qərbpərəstlərin  əsil 

simalarının  göstəricisidir.    Onlar  üçün  Azərbaycanın  milli 

azadlığı fəlsəfəsindən çox rus bolşevizminin hökmranlığı önəmli 

idi. 

Sovet ədəbiyyatında «ilk Azərbaycan marksistlərdən biri» 

hesab  olunan  [133,  14]  Məşədi  Əzizbəyov  da  S.M.Əfəndiyev 

kimi,  milli  və  dini  məsələyə  münasibətdə  rus  bolşeviklərinin 

mülahizələrini  təkrarlamaqla  kifayətlənmiş,  Azərbaycanın 

«xoşbəxt  gələcəyi»ni  yalnız  bolşefaşist  Rusiyasında  və 

beynəlmiləl kommunizmdə görmüşdür:  «Biz sosialistlər deyirik 

ki,  siz  fəhlələri  seçməlisiniz.  Bu  barədə  bizim  proqramımızda 

cənab  Rəsulzadənin  elan  etdiyi  proqramından  daha  aydın  və 

daha  çox  deyilmişdir.  Bizim  fəaliyyətimizin  əsası  öz 

proqramımızdır»  [202,  40].  Əzizbəyovun  “öz  proqramımız” 

dediyi  rus  bolşeviklərinin  müstşmləkəçilik  konsepsiyasından 

başqa  bir  şey  deyildir.  Çünki  M.Ə.Rəsulzadə  və  başqa  milli-

demokratlar  onu  seçkilərdə  müsəlmanların  səsini  və  birliyini 

parçalamaqda,  eyni  zamanda  şəhər  Dumasına  sinfi  mübarizə 

məsələsini 

gətirməkdə 

ittiham 

edirdilər. 

Bütövlükdə, 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

141 

M.Əzizbəyov  milli  istiqlal  məsələsində  S.M.Əfəndiyev, 

D.Bünyadzadə,  H.Sultanov  və  başqa  məsləkdaşları  kimi,  milli-

demokratik  qüvvələrə  qarşı  çıxmış,  onların  Azərbaycan 

muxtariyyəti,  Azərbaycan  istiqlalı  ideyasını  pisləmiş,  birmənalı 

şəkildə Rusiya Federativ Sovet Respublikası ideyasının tərəfdarı 

kimi çıxış etmişdi [202, 91].  

Belə  yandaşlardan  olan  Əliheydər  Qarayev  də 

Azərbaycan  Parlamentindəki  əksər  çıxışlarında  özünü  Sovet 

Rusiyasının nümayəndəsi kimi apararaq açıq-aşkar əhalini Sovet 

Rusiyası  ilə  birləşməyə,  yaxud  da  ondan  asılı  olan  «müstəqil 

sovet Azərbaycanı» yaratmağa çağırmışdı [35, 535]. Ondan geri 

qalmayan  başqa  bir  bolşevik  Ruhulla  Axundov  isə  iddia  edirdi 

ki,  Azərbaycanın  istiqlalında  Sovet  Rusiyasının  bəyan  etdiyi 

«təyini-müqəddərat» mühüm rol oynasa da, guya, bu istiqlal işçi 

və kəndlilərə azadlıq verməmişdir [20, 23]. Onun fikrincə, həqiqi 

istiqlalı  onlara  yalnız  Sovet  Rusiyası  verə  bilər.  Əslində 

Ə.Qarayevin,  R.Axundovun  müstəqil  Azərbaycan  dövründə 

demokratiyanın  verdiyi  azadlıqlardan  istifadə  edərək  yazdıqları 

və  dedikləri,  Cümhuriyyət  dövrünü  deyil,  bütövlükdə  Sovet 

Rusiyasının  işğalından  sonra  Azərbaycanda  baş  verənləri 

dəqiqliyi ilə ifadə edirdi.  

Sovet  ədəbiyyatında  Azərbaycanın  məşhur  proletar 

inqilabçısı, marksist-leninçi lideri sayılan  Nəriman Nərimanov 

1917-ci  ilə  qədər  ideya  cəhətdən  yolunu  müəyyənləşdirə 

bilməmişdir.  Bu  mənada,  onun  həmin  dövrə  qədər  marksizmə 

münasibəti  M.Ə.Rəsulzadə,  A.Kazımzadə,  M.H.Hacınski, 

Ü.Hacıbəyli  və  başqaları  ilə  müqayisədə  elə  də  ciddi  şəkildə 

fərqlənməmişdir. Hətta deyə bilərik ki, N.Nərimanov marksizmə 

daha  ehtiyatla  yanaşmış,  bir  çox  hallarda  İslamın  əsaslarını 

sosializmdən, eyni zamanda əsrin elm və fənlərindən üstün hesab 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

142 

142 

etmişdir.  Görünür,  bunu  nəzərə  alaraq  Rəsulzadə  xatirələrində 

yazırdı ki, Nərimanov 1906-cı ildə nəşr olunan «Qara qartallar» 

adlı  məqaləsində  marksizmi  və  sosializmi  rədd  etmiş,  bir  çox 

əsərlərində  isə  İslamın  əsaslarını  əsrin  elm  və  fənlərinə  qarşı 

qoymuşdur  [245,  193].  SSRİ  dövründə  bolşeviklərdən 

Ə.Qarayev,  M.D.Hüseynov  və  H.Cəbiyev  də  Nərimanov 

haqqında yazırdılar ki, o, 1917-ci ilə qədər bolşevik hərəkatından 

uzaq olmuşdur [100, 59].  

Fikrimizcə, bu cür mülahizələr heç də əsassız deyil. Çünki 

Nərimanov  ilk  əsərlərindən  biri  olan  «Bahadır  və  Sona» 

romanında  (1890-cı  illər)  millətin  cahil  və  avam  olmasının 

səbəbi kimi  azılan  əsərlərin milli tərbiyədən, milli  ruhdan uzaq 

olması  və  onlara  bunu  verəcək  milli  məktəblərin  olmamasını 

göstərmişdir.  Onun  fikrincə,  milli  ruhda  əsərlər  yazıb  millətin 

ruhunu  təmizləmədən,  naxoş  və  kor  millətdən  nə  isə  gözləmək 

faydasızdır  [168,  178-179].  Hətta,  Nərimanov  bu  yolda  İslam 

dininin də mühüm rol oynadığını ifadə etmişdir [168, 165].  

Maraqlıdır ki, o, sovet dövründə isə bu əsərində beynəl-

miləl ideyaları təbliğ edərək, müsəlmanlar arasında hər cür dini 

inkar etdiyini yazmışdır. Buna nümunə kimi də erməni Sona ilə 

türk  Bahadırın  sevgisini  göstərmişdir  [168,  438].  Ancaq  həmin 

əsər  mahiyyət  etibarilə  dinlərin  inkar  deyil,  azad  sevgiyə 

dözümlü  yanaşmağı  təbliğ  edir.  Sadəcə,  o,  sovet  dövründə  rus 

bolşevizmi  xəttini  seçdiyi  üçün  vaxtilə  islamlıq  və  türklüyü 

deyil,  beynəlmiləlçiliyi  müdafiə  etdiyini  iddia  etmək  zorunda 

qalıbdır. Çünki onun həmin dövrdə millət və islama münasibəti 

heç də inkarçılıq xarakter daşımamış, tərsinə İslama çox ehtiyatla 

yanaşmış,  bu  dində  bütün  elmlərin  öyrənilməsinə  önəm 

verildiyini xüsusilə vurğulamışdı [168, 263]. O, sonralar yazıdığı 

«Tibb  və  İslam»  əsərində  də  İslamın  əsil  mahiyyətinin 

---