İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 143
ruhanilərin əməllərinin üst-üstə düşmədiyini və bu dində faydalı cəhətlərin olmasından bəhs etmişdir [79, 191]. Ümumiyyətlə, Nərimanov SSRİ dövründə bir neçə dəfə əvvəllər özünün antislamçılıq və antitürkçülük mövqeyində olması barədə fikirlər səsləndirmişdi. Ancaq Nərimanov beynəl- miləlçiliyini və antislamçılığını elə bir formada təqdim edir ki, ziddiyyət açıq-aşkar hiss olunur. Məsələn, o yazırdı ki, Nikolayın süqutundan əvvəl panislamistlərlə bir yerdə işləsə də (!), onların ideyalarına ciddi yanaşmamışdır: «.. hələ Nikolayın süqutundan əvvəl mən panislamistlərlə işləmişəm, bizim bir məqsədimiz vardı – Nikolayı yıxmaq, onlar da Nikolayı yıxmaq istəyirdilər, biz də. Lakin onlar panislamizmdən danışmağa başlayanda, mən həmişə gülüb deyirdim: Heç vaxt siz millətəri islam bayrağı altında toplaya bilməyəcəksiniz, heç vaxt fars Türkiyənin bayrağının altında yaşamağa razı olmayacaq, heç vaxt türk razı olmaz ki, başı üstündə İran tayfası ağalıq etsin» [259, 495]. Bununla da, Nərimanov 1917-ci il Rusiya burjua inqilabın- dan sonra deyil, əvvəllər də beynəlmiləlçi və marksist olmasını sübut etməyə çalışmışdır ki, bu məsələ də, onu başa düşmək çətin deyildir. O, sosial-demokratizmə təsadüfən üz tutmadığını əsaslandırmaq üçün özünü beynəlmiləlçi kimi qələm verirdi. Əgər Nərimanov 1917-ci il fearal burjua inqilabından sonra sosial-demokratizmə deyil, milli-demokratizmə üz tutsaydı o zaman da, vaxtilə türklük və islamla bağlı yazılarını nümunə göstərəcəkdi. Hətta, bizcə, Nərimanov milli-demokratizm xəttini seçib, bu zaman mövqeyini əsaslandırmaq üçün vaxtilə islama və türklüyə bağlı olduğunu iddia etmiş olsaydı daha inandırıcı və gerçək görünərdi. Deməli, sovet dövründə bu fikri ifadə edən Nərimanov siyasi-ideoloji mühitə uyğun olaraq çıxış etmiş,
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
144 144 bununla da 1917-ci ilə qədərki tərəddüdlü mövqeyinə bolşevik don geyindirməyə çalışmışdır. Ancaq hazırda bəzi tədqiqatçılar (A.Hacıyeva və b.) iddia edirlər ki, Nərimanovun bu cür fikirləri onun vaxtilə dinə münasibətdə “ittihadi-islamçılar”a (Hüseynzadə, Ağaoğlu və b.) nisbətən daha rasional mövqe tutması ilə bağlı olmuşdur [94, 17]. Çünki A.Hacıyevaya görə, «ittihadi-islamçılar»ın (Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu və b.) baxışları xülya olduğu halda, N.Nərimanov gerçəkçi olmuşdur. Bu mənada, o yazır ki, «dini xülyaların sosializmlə qarışıq salınması N.Nərimanovun baxışlarına yad idi» [94, 61]. Hacıyevanın «dini xülya» dediyi Ağaoğlu, Hüseynzadə tərəfindən irəli sürülən müsəlman xalqlarının oyanışı, azadlığı və birliyi idi. Vaxtilə sovet ideoloqları onların bu ideyalarını tamam başqa mənaya yozmuş və təhrif etmişlər. Görünən odur ki, indi də sovet təfəkkürünün bu düşüncəsindən bir çoxları qurtulmamışdır. Ona görə də, günümüzdə də Ağaoğlu, Hüseynzadə «ittihadli-islamçılar» adlandırılır, onların islamçılıq və türkçülüklə bağlı fikirləri «dini xülya» kimi qələmə verilir. Bunu, A.Hacıyevanın «ittihadi- islamçılar»ın baxışlarını ifadə edərkən yazdığı sözlər də təsdiq edir: «Müxtəlif ərazilərdə yaşayan, müxtəlif iqtisadi, siyasi- ictimai inkişaf yolu keçmiş xalqların islam bayrağı altında vahid millət halında birləşə biləcəyi utopik bir xülya təsiri bağışlayır» [94, 16-17]. Əslində Ağaoğlu, Hüseynzadənin nəzərdə tutduğu «vahid islam milləti»nin yaranması deyil, müsəlmanlar arasında mənəvi birlik və mənəvi oyanışın yaranması idi. Bütün bunlar SSRİ dövründə təhrif edilmiş və sovet ideologiyasına uyğunlaşdırılmışdır. Bir sözlə, SSRİ dövründə milli ideoloqların fikirləri bir, rus bolşevizminə xidmət edənlərin düşüncələri isə digər istiqamətdə təhrif edilmişdir.
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 145
Bu mənada, rus bolşevizminin yolunu tutan Nərimanov və onun məsləkdaşlarının SSRİ dövründə mifləşdirilməsi təsadüfi olmamışdır. Bu o dövrün mühiti və ideologiyası ilə birbaşa bağlı olmuşdur. Bunda yalnız sovet ideoloqları deyil, eyni zamanda rus bolşevizminə üz tutanların özləri də maraqlı olmuşlar. Əgər problemə oybektiv yanaşsaq görərik ki, Nərimanov da 1917-ci il fevral burjua inqilabına qədər islam və türklüyə bir ideya xətti kimi baxmasa da, ümumilikdə onları birmənalı şəkildə inkarçılıq yolu da tutmamışdır. Bu dövrdə bir çox Azərbaycan türk aydınları kimi, Nərimanov da milli ideya axtarışında olmuşdur. Məhz bu səbədəndir ki, Nərimanov bir tərəfdən Türk- İslam mədəniyyəti və ideologiyası xəttinə qulluq edən qəzetlərlə əməkdaşlıq etmiş, digər tərəfdən milli sosial-demokrat təşkilatı «Hümmət»in üzvü kimi marksizmlə də maraqlanmışdır. Bu baxımdan, həmin dövrdə Nərimanovun yazıları ümumi xarakterlidir və ideya baxımdan konkretlikdən çox uzaqdır. O, islamın və türklüyün də, sosial-demokratiyanın da müsbət cəhətlərini göstərmiş, ancaq onlara qarşı hər hansı ciddi tənqidlərdən yan qaçmışdır. Bütün bunları nəzərə alsar, hazırda Nərimanovun tədqiqatçılarından A.Hacıyevanın yazması ki, onu düşündürən hansısa bir zümrənin, sinfin deyil, millətin taleyi olmuşdur, bunun özü konkretlikdən çox uzaqdır: «Onun mövzusu əsasən ümumcamaat, ümummillət dərdləridir, istər Rusiyaada, istərsə dünyada siyasi və iqtisadi əsarətə məruz qalan müsəlmanlardır» [94, 57]. Halbuki millətin dərdi hər bir mütəfəkkiri düşündürə bilər, ancaq o çıxış yolu göstərməlidir. N.Nərimanov isə həmin dövrdə konkret bir deya seçə bilmədiyi üçün ümumi tezislərlə çıxış edirdi. Hər halda, ümummillətin, müsəlmanların dərdlərini düşünmək bir şeydir, bundan çıxış yolu kimi hər hansısa bir Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|