İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
152 152 yeni bir məfkurədən çıxış edən əsas siyasi qüvvə milli demokratlar olmuşdur. Həmin dövrün özündə M.Ə.Rəsulzadə «millətçi demokratlar»ın digər cərəyanlardan, xüsusilə «sosialistlər»dən fərqini belə izah etmişdi: ««Sosialistlər»lə bizim fərqimiz bundadır ki, onlar beynəlmiləlçidirlər, biz isə demokratik millətçi. Millətçi demokratlığın nə qədər camaata faydalı, zamanın tələbinə müvafiq olduğunu Qafqaz təcrübəsilə göstərərək, isbat edərək göstərə bilərəm ki, məsələn, gürcü sosial-demokratiyası camaata nicat vermək üçün nasional-demokratlıq üsulundan başqa bir çarə tapmadı» [34, 260]. Beləliklə, 20-ci əsrin əvvəllərində Milli məfkurənin formalaşması istiqamətində irəli sürülən ideyaları və onların tanınmış nümayəndələrinin mülahizələrini ümumiləşdirərək hesab edirik ki, bu üç böyük şəxsiyyətin – Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və Ə.Topçubaşının timsalında və onların irəli sürdükləri ideyalar ümumi, hətta bəzən qeyri-müəyyən mahiyyət daşısa da milli ideyanın müəyyənləşməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Belə ki, Ə.Ağaoğlu «islam millətçiliyi» adı altında bütün müsəlman xalqlarının ən azı mənəvi-ideoloji birliyinə, Ə.Hüseynzadə islam-türk birliyinin vəhdəti şəklində «osmanlı türkçülüyü»nə, Ə.Topçubaşı isə eyni ideyalarla, ancaq daha çox liberal- demokratik dəyərlərlə bütün Rusiya müsəlmanlarının- türklərinin, o cümlədən müəyyən qədər də Azərbaycan türklərinin birliyinə çalışmaqla Azərbaycan türkçülüyü ideyasının – azərbayançılığın yaranmasında mühüm rol oynamışlar. Ə.Cəfəroğlu da qeyd edir ki, 1-ci rus inqilabı (1905) Azərbaycan türklərinin milli özünüdərk prosesində mühüm rol
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 153
oynamış və millətin həyatında əsas mərhələyə daxil olunmuşdur. Milli oyanışın inkişafında isə milli mətbuatın aparıcı qüvvəsi olan «Həyat», «İrşad» və «Füyuzat» kimi qəzet-jurnallarda milli, islami və bəşəri yazılarla çıxış edən Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadə olmuşdur [87 a , XIII]. Ə.Cəfəroğlunun fikrinə görə, onlar mətbuatda milli fikirin inkişafına xidmət etməklə yanaşı, işini ehtiyatlı tutaraq tədrici təkamül yolu ilə getməyə daha çox üstünlük vermişlər. Belə ki, milli ideya onlar tərəfindən mətbuatda müəyyən üsul və sistemə tabe tutulmadan daha çox rəmz və işarələrlə ifadə olunmuşdur: «Bu iki azəri-türk ziyalısı dövrün münəvvər və milliyyətpəvər zümrəsinin fikirlərini öz mətbuatları vasitəsilə yayarkən, cəhalət və təəssübkeşliyin milli inkişaf və istiqlal ideyası önündə böyük maneə olacağını açıq şəkildə görürdülər. Onlar milli varlığın təsdiqi yolundakı mübarizədə yeni bir cığır açdılar və milli mədəniyyət üçün yorulmadan çalışdılar» [63, 235]. Ə.Cəfəroğlu daha sonra qeyd edir ki, ümumilikdə 1-ci rus inqilabı Azərbaycanın həm mədəni tərəqqisi və milli ədəbiyyatının inkişafı, həm də milli məfkurənin formalaşması baxımından böyük bir mərhələnin başlanğıcı olmuşdur: «Bu tarixdən etibarən nisbətən daha geniş nəfəs almaq imkanı qazanan Azərbaycan türkləri siyasi və məfkurəvi təşkilatlanma istiqamətində olduğu kimi, milli ədəbiyyat, teatr, musiqi, mətbuat və maarif sahələrində də böyük addımlar atmaq imkanı əldə etmişdilər» [63, 149]. Milli ideologiyanın formalaşması məsələsinə kompleks şəkildə yanaşaraq hesab edirik ki, 1900-1910-cu ilərdə Ə.Ağaoğlu («islam millətçiliyi»), Ə.Hüseynzadə («osmanlı türkçülüyü»), Ə.Topçubaşı (Rusiya türklərinin milli-mədəni birliyi) və M.Ə.Rəsulzadə (milli inqilabçılıq) kimi milli www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
154 154 ideoloqların siyasi-ideoloji və milli-fəlsəfi fikirlərinədki oxşarlıqlarla yanaşı, ziddiyyətlərin də tədqiq olunmasına zərurət var. Ümumilikdə, bu milli ideoloqların Azərbaycan türk millətinin taleyi ilə bağlı irəli sürdükləri ideyalar bəzi ziddiyyətləri nəzərə almasaq, milli ideologiyanın formalaşması nəzər nöqtəsindən müsbət rol oynamışdır. Ə.Hüseynzadənin təbrincə desək, eyni ideya uğrunda mübarizə aparan insanlar arasındakı fikir ixtilafları, ziddiyyətlərin olması milli birliyin pozulmasına dəlalət edə bilməz. Əksinə fikir ixtilafları nəticəsində həqiqət meydana çıxar və millət də əsil həqiqətin arxasınca gedər [28, 83]. Məsələyə bu prizmadan yanaşsaq görərik ki, 1900-1910- cu illərdə Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadə Azərbaycan türklərinin milli ideyasını bir-birinə təxminən yaxın olan müasir ruhlu islamçılıqda və türkçülükdə, başqa sözlə ümumi və mücərrəd xarakterli türk-islam dünyasının birliyində gördükləri halda, milli inqilabçılar (M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə və
b.) və
milli liberal-demokratlar (Ə.Topçubaşı) daha çox çar Rusiyası daxilində baş verən inqilabi, liberal-demokratik dəyişikliklərə ümid edərək Rusiya türklərinin, o cümlədən, konkret olaraq şimali Azərbaycan türklərinin bundan müəyyən mənfəətlər əldə etməsinə çalışmışlar. Bizə elə gəlir ki, çarizmə münasibətdə loyal mövqe tutmalarına baxmayaraq, çar Rusiyasının marksisitlər və liberallarla müqayisədə islamçılar və türkçülərlə amansız davranışının kökünü də məhz bu məsələdə, yəni onların türk- islam birliyinə çalışmalarında axtarmaq lazımdır. Hər halda milli inqilabçılar və milli liberallar quruluşu dəyişməyə çalışsalar da, ilk dövrlərdə, son nəticə olaraq Rusiyanın bütövlüyü (Sovet Rusiyası, Rusiya Federasiyası və s. kimi) Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|