İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 161
düşünüş sistemindən qurtularaq milli kültür sisteminə doğru böyük bir devrim yapır. Milliyyət, türklük davası istəyilə yaradılan qəzetlərdən («Açıq söz») başqa milliyyət prinsipi, türk birliyi ideyası ilə qurulan siyasi bir partiya yaranır: Türk Federalist Müsavat Xalq Partiyası. «Açıq söz»lə «Müsavat Partiyası»nın siyasi bir ideologiya kimi düşüncələrə yeritdiyi türkçülük 1917-ci il devrimindən sonra gələn illərin ürünüdür» [189, 54]. Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, türkçülük ideyası Türkiyədən Azərbaycana ixrac olunmuşdur. Yuxarıda da dəfələrlə qeyd etdiyimiz kimi, türkçülük bütün türk ölkələrin- də, o cümlədən Azərbaycan və Türkiyədə eyni zamanda yaranmış və
inkişaf etmişdir. Hətta, yeni
dövr tədqiqatçılarından Yaşar Qarayev, Aydın Balayev, Rasim Mirzə və başqaları qeyd edirlər ki, türkçülük şüuru öncə çar Rusiyasının türk xalqları arasında yaranmış, siyasi türkçülüyün əsasların isə «Həyat» və «Füyuzat»da Azərbaycan türklərindən Ə.Hüseynzadə işləyib hazırlamışdır [127, 363-364; 51, 17-18; 158, 33]. Y.Qarayev yazır: «Azərbaycanda milli bir ideologiya səviyyəsində türkçülüyün ilk dəfə hərəkətə gəldiyi qatarın sükanı arxasında hamıdan əvvəl
Əli bəyi
görürük» [127,
276]. Türkiyə
tədqiqatçılarından M.Ertuğrul Düzdağ da hesab edir ki, Osmanlı dönəmində türkçülük cərəyanının yaranmasında «çar Rusiyası idarəsindəki Türk diyarlarından gəlmiş fikir və hərəkat adamlarının təsiri olmuşdu» [237, 18]. 1910-cu illərdə Türkiyədə mövcud olan milli cərəyanların kökünün eyni zamanda, çar Rusiyası, o cümlədən Azərbaycanla bağlı olmasını vaxtilə M.Ə.Rəsulzadə, Z.Gökalp, Y.Akçuraoğlu, M.B.Məmmədzadə, Ə.Cəfəroğlu və www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
162 162 başqaları da dəfələrlə qeyd etmişlər. Məsələn, Y.Akçura- oğluna görə, Ə.Hüseynzadə müsəlman türkləri arasında ilk turançı, ilk panturançı hesab olunurdu [22, 174, 205]. Eyni müddəanı Ə.Cəfəroğlu da irəli sürərək yazırdı ki, Hüseynzadə türkləşmək, avropalaşmaq və islamlaşmaq üçlü məramı ilə milli istiqlalın fikri mücadiləsinin «Ana Yasası»nı meydana qoymuşdur [87 a , XIII]. M.Ə.Rəsulzadə isə bu məsələni bir qədər də dəqiqləşdirərək yazırdı: ««Füyuzat» jurnalı «Türk Yurdu»nda olduğu kimi aydın, ardıcıllıqla olmasa da türkçülük konusunu daha öncə işə salmış, hətta mərhum Ziya bəyin
son çağlarda «Türk millətindənəm, islam ümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm» çağırışı ilə göstər- diyi anlamı Əli bəy Hüseynzadə «Türk qanlı, islam imanlı və firəng geyimli olaq» formulu ilə açıqlamışdı. Azərbaycan mətbuatının, eləcə sonrakı ədəbiyyatının şüurlu metodik bir biçimdə milli türk ideologiyasını işə salmaq düşüncəsi isə I Dünya savaşı öncəsində, illərində daha çox gəlişmişdir» [189, 48]. Onun fikrincə, beləliklə, balkan və dünya müharibələri dövrü türk milli ideyasının inkişafında dönüş nöqtəsi olmuşdu [179, 49]. M.B.Məmmədzadə də qeyd edir ki, Azərbaycan milli hərəkatının kamilləşməsində, Azərbaycan ictimaiyyətinin şüurlanmasında «Füyuzat» jurnalı və onun əsas yazarı Ə.Hüseynzadə müstəsna rol oynamışdı [154, 47]. Belə ki, mədəni millətçiliyin sonrakı forması Hüseynzadə tərəfindən «türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq» kimi bir prinsip halına gətirilmiş, daha sonra «Müsavat»ın başlıca şüarı və milli Azərbaycan bayrağının əsasını təşkil etmişdir: «Beləlik- lə, türk milli hərəkatı gərək geniş mənası ilə, gərəksə də Azər- baycan ölçüsündə XX əsrin əvvəllərinə doğru şəkillənməyə www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 163
başlamışdır. XX əsrin əvvəlləri türklüyün milliyyət dövründən millət dövrünə keçdiyi bir dövrdür» [154, 22]. Göründüyü kimi, 1910-1920-ci illərin özünəməxsus xüsusiyyətlərdən biri, bəlkə də birincisi milli sosial- demokratların, milli liberalların, milli islamçıların və başqa milli ziyalıların öncə «türkçülük», daha sonra onun konkret ifadəsi olan «Azərbaycan milli-türk ideyası» ətrafında toplanmaları, ən azı bu ideyaya rəğbət bəsləmələri olmuşdu. Bu dövrdə siyasi-ideoloji mübarizə isə əsasən, milli- demokratik cərəyanla (Azərbaycan türkçülüyü tərəfdarları ilə) mühafizəkar «ittihadçılıq» və marksizm (bolşevizm, menşevizm və b.) təlimləri arasında getmişdi. Bu dövrdə Azərbaycan milli ideyasının yaranmasında M.Ə.Rəsulzadə, N.Yusifbəyli, M.Hadi, Y.V.Çəmənzəminli, A.K.Kazımzadə, Ü.Hacıbəyli və başqaları mühüm rol oynamışlar. Ən önəmlisi odur ki, onlar özlərindən əvvəlki islamçılar, türkçülər və milli liberallardan fərqli olaraq, daha konkret və milli xətt seçərək Azərbaycan türkçülüyünü və istiqlalçılığını hədəfləmişdilər. Milli İstiqlal ideyasının formalaşması iki istiqamətdə: 1) romantik ədəbiyyatda; 2) siyasi-ideoloji ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Bizcə, ilk dövrlərdə Azərbaycanın milli istiqlalı ideyası
tapmışdır. Bu mənada, Məhəmməd Hadi ilk dəfə şeirdə Azərbaycan türk millətinin istiqlalından bəhs etmişdir: «Həqiqi arzumuz intizami-hali-millətdir, Məsaimiz bütün məsrufi- istikmali-millətdir, Əsasi-fikrimiz təmini-istiqbali-millətdir, Ürəkdə bəslənən amalımız iqbali-millətdir, Yeganə nöqteyi- mətlub istiqlali-millətdir» [97, 29]. Bununla da, o, Azərbaycan Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|