İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
158 158 ci Dünya müharibəsi, 2-ci Rusiya burjua inqilabı və s.) və bir sıra digər amillər (milli özünüdərk, inqilabi ideyaların güclənməsi, çar Rusiyasının əsarəti altında olan müxtəlif xalqların azadlıq hərəkatı və s.) mühüm rol oynadı. Məhz bu tarixi olayların və milli azadlıq hərəkatlarının təsiri altında Azərbaycandakı milli ruhlu islamçılar-türkçülər, liberallar, inqilabçılar vahid əqidə ətrafında birləşərək milli və müstəqil taktika yürütməyə başladılar. Bu dövrdəki hadisələrin gedişi isə ideya baxımdan milli liberalların və türkçülərin, taktika baxımından isə milli inqilabçıların düzgün yol tutduğunu təsdiq etmişdi. M.B.Məmmədzadə yazırdı: ««İttiifaqçılar»ın liberal millətçilik taktikası məğlubiyyətə uğramışdı. Hadisələr inqilabçı millətçilərə haqq verirdi. Türklər milli haqlarını, milli varlıqlarını savaşda qazana biləcəklərdi. İnqilabi taktikanı seçən millətçilər ideoloji baxımdan ittifaqçıların milli məsələdəki ideologiyasından fərqli bir ideologiya izləmirdilər. Onlar inanırdılar ki, çarizm yıxılmadıqca, türklər digər əsir millətlərlə birlikdə siyasi haqq və hürriyyətə malik olmadıqca bu proqramın tətbiqi qeyri-mümkündür» [154, 36]. M.Ə.Rəsulzadə də bu məsələ ilə bağlı qeyd edirdi ki, əvvəllər türk ziyalıları rus inqilabçıları və rus liberalistləri arasında gedən mübarizədə dolayısıyla iştirak etsələr də, sonralar milli ideyasını irəli sürdülər: «1910-cu ilə kimi rus liberalizmi ilə rus sosializmi arasında seçim qovğası ilə keçən siyasi yaşam bu çağdan etibarən Qafqaz türklərində yeni bir səhifəyə girir, üçüncü müstəqil bir siyasi düşüncə axını ilə yeni qurum çalışmaları başlayır, bu da milli demokratizm və milli devrim ideologiyasıdır. …Bu ideologiya birinci olaraq Qafqaz türklərinin siyasi gələcəyini Rusiyadan ayrı www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 159
düşünmüşdür. Bu ün (şərəf – F.Ə.) isə türkçülüyündür» [189, 55].
Qeyd edək ki, milli ruhlu ziyalıların 1911-ci ildə milli- ideoloji partiyalarını («Müsavat»ı) yaratmaları və etnik türkçülüyü – azərbaycançılığı bir doktrina halına gətirmələri milli-demokratik məfkurənin formalaşmasında həlledici rol oynamışdı. Onu da qeyd etməliyik ki, «Müsavat» ilk dövrlərdə (1911-1913), zamanın hakim zehniyyəti, yəni «islam millətçiliyi» şüarı altında fəaliyyət göstərmiş və ilk proqramında da İslam və sosial bərbarəlik ruhu əsas yer tutmuşdur [226, 29]. Ancaq M.B.Məmmədzadənin də qeyd etdiyi kimi, «Müsavat» «islam millətçiliyi» ideologiyasına qapanıb qalmamış, «Azərbaycan cəmiyyəti ilə birgə dinamik təkamül yolu keçmiş və Azərbaycan cəmiyyətinin milli şüurunu tənzim və idarə etməklə onu özü ilə birlikdə millətçiliyə, türk millətçiliyinə və Azərbaycan istiqlalçılığına qovuşdurmuşdur» [154, 42]. «Müsavat»ın yalnız islamçı deyil, həm də türkçü, yenilikçi və istiqlalçı bir partiya olması M.Ə.Rəsulzadənin 1913-cü ildə İstanbuldan Bakıya dönüşün- dən sonra baş vermişdi. 1910-cu illərdə millətə verilən yeni tərifdə etnik mənsubiyyət, dil və mədəniyyətə üstünlük verilməsi İslam ümmətçiliyindən etnik-milli türkçülüyə keçiddə mühüm rol oynamışdı. Bu yöndə Ə.Hüseynzadənin «Füyuzat»ından sonra, «Türk Yurdu»nda Y.Akçuraoğlu və Z.Gökalpın milliyyətçi və türkçülük baxışları Azərbaycan türk aydınlarına mühüm təsir göstərmişdi. 1912-1913-cü illərdə «Türk yurdu» jurnalında dərc etdirdiyi «Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək» başlıqlı silsilə məqalələrində Z.Gökalp yazırdı ki, Türkiyədə üç fikir cərəyanı var: müasirləşmək, www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
160 160 islamlaşmaq və türkləşmək: «Türkləşmək və islamlaşmaq ülküləri arasında bir çatışma olmadığı kimi, bunlarla çağdaşlaşmaq ehtiyacı arasında da çatışma mövcud deyildir… Sonucda, hər birinin təsir çərçivələrini bəlirləyərək bu üç amacın üçünü də qəbul etməliyiz; yaxud, daha doğrusu, bunların bir ehtiyacın üç müxtəlif nöqtədən görülmüş çevrələr olduğunu anlayaraq «çağdaş bir İslam Türklüyü» yaratmalıyız» [239, 19-20]. Türkiyə tədqiqatçısı A.Gökdəmir hesab edir ki, Gökalpın bu üç kəlməsi türk sosial fəlsəfəsinin ən geniş çevrəsini vermişdir: «Türk və müsəlman oluş, tarix içində təkəvvün edən milli realitəmizdir: yəni bir həyat içində şəkillənməsinə, qalxınmasına, güclənməsinə, yücəltilməsinə çalışılan topluluq Türk millətidir və bu millət müsəlmandır. Qərb mədəniyyəti isə, yeryüzündə heç bir topluluğun ilgisiz və dışında qalmayacağı bir böyük dünya gerçəkliyidir» [249, 218]. Şübhəsiz, Azərbaycan türkçülüyü ideyasının – azərbaycançılığın yaranmasında və inkişafında da əsas təkanverici, katalizator rolunu türkçülük, islamçılıq və müasirlik prinsipləri oynamışdır. Ancaq onların arasında ilk yeri türkçülük tutur. Rəsulzadə də qeyd edir ki, 1910-cu illərdə Azərbaycan türk mətbuatında milli motivlərin, o cümlədən türkçülüyün, türk birliyinin önə keçməsində Balkan savaşından sonra Türkiyədə güclənməyə başlayan türkçülük cərəyanının güclü təsiri olmuşdu [189, 48]. Xüsusilə, «Türk Yurdu» müəlliflərinin timsalında (Y.Akçuraoğlu, Z.Gökalp və b.) Türkiyədə başlayan türkçülük hərəkatı Qafqazda da çox atəşli ardıcıllar bulmuşdur. Rəsulzadə yazır: «Müsəlman anla- yışı yalnız dini qurumlara deyilərək, başqa yöndə türk sözü doğal olaraq işlənmək haqqını qazanmış olur, siyasət, dini
Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|