İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 155
ideyasından çıxış edirdilər. Halbuki, həmin dövrdə türkçülər və islamçılar milli inqilabçılar və milli ilberallardan fərqli olaraq, Rusiya türklərinin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin gələcəyini türk-islam dünyasının birliyində, xüsusilə Osmanlı Türkiyəsində görür, bəzən də Azərbaycanın yalnız mədəni deyil, siyasi baxımıdan da bu türk-müsəlman dövləti ilə birləşməsinə işarə edirdilər. Bu baxımdan 1900-1910-cu illərdə Azərbaycan milli ideyasının hansı istiqamətdə yarana biləcəyi ilə bağlı iki başlıca baxışın olması danılmazdır: 1. Tərəqqipərvər, yəni mütərəqqi ruhlu islamçılar və türkçülər Azərbaycan türklərinin nicatını və gələcəyini başda Osmanlı Türkiyəsi olmaqla minimum mənəvi-ideoloji xarakterli «İslam birliyi», yaxud da «Türk birliyi»ndə görmüşlər. Bu baxımdan onlar Azərbaycan türklərində milliyyət (türkçülük-türk birliyi) və dini birlik (islamçılıq- islam birliyi) hisslərini oyatmağa çalışmışlar. Onlar hesab etmişlər ki, islam-türk dünyası, xüsusilə Osmanlı dövləti yeniləşərsə, güclənərsə bundan Rusiya türkləri, o cümlədən Azərbaycan türkləri də qazanmış olacaqlar. Başqa sözlə, Azərbaycan türklərinin gələcəkləri Rusiya
liberal- demokratlarının, sosial-demokratlarının proqramları ilə deyil, türk-islam dünyasında, xüsusilə Osmanlıda baş verən milli ruhlu hərəkatlarla bağlıdır; 2. Milli inqilabçılar, marksist-leninçilər, o cümlədən onlara meyil edən «mollanəsrəddinçilər» isə Azərbaycan türklərinin nicatını və gələcəyini daha çox Rusiya daxilində mövcud olan liberal-demokratik, yaxud da sosial-demokratik cərəyanlarda görmüşlər. Siyasi quruluş, siyasi idarəetmə və başqa məsələlərdə fikir ayrılıqlarını nəzərə almasaq, onlar www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
156 156 ümumilikdə hesab etmişlər ki, Azərbaycan türkləri türk-islam dünyasında, o cümlədən Osmanlıda baş qaldıran milli- demokratik hərəkatlarda deyil, Rusiyada baş verən burjua- demokratik, sosializm hərəkatlarında fəal şəkildə iştirak etməklə, gələcəkdə bundan müəyyən pay (mədəni muxtariyyət, milli-məhəlli muxtariyyət və s.) əldə edə bilərlər. Bu günün prizmasından, o dövrdə milli ideya uğrunda gedən mübarizəyə baxdıqda, ilk baxışda Azərbaycan xalqının nicatını müsəlman-türk dünyasında, o cümlədən Osmanlıda baş qaldıran milli ruhlu hərəkatda görən islamçılarla türkçülərin deyil, Rusiya daxilində baş verən burjua-demo- kratik, yaxud da inqilabi hərəkatlarda axtaran liberal- demokratlarla ruspərəst bolşeviklərin haqlı olduğu görünə bilər. Bu iddianı haqlı sayanlar buna ən bariz nümunə kimi «osmanlıçı»ların osmanlı ədəbi dili, osmanlı ədəbiyyatı və s. ideyalarına qarşı milli inqilabçıların, o cümlədən onlara meyil edən bəzi «mollanəsrəddin»çilərin Azərbycan türk ədəbi dilini, Azərbaycan türk ədəbiyyatını təbliğ etməsini göstərilər. Ancaq məsələyə daha diqqətlə yanaşdıqda görərik ki, əslində 1900-1910-cu illərdə milli özünüdərk, milli azadlıq hərəkatı, bir sözlə milli ideyanın və onun nəticəsi olaraq milli istiqlalın yaranması yolunda türk-islam mədəniyyəti və ideologiyasının daşıyıcıları katalizator rolunu oynamış, ancaq bu yolda digər xəttin nümayəndələrinin bəzi xidmətləri olmuşdur. Belə ki, türkçülər və islamçılar milli-dini özünə- məxsusluğa daha çox diqqət yetirərək, Azərbaycan türklərinin siyasi millət kimi formalaşmasına, milli kimliyini və mədəniyyətini dərk etməsinə çalışdıqları halda, marksist- leninçilər beynəlmiləlçilik adı altında, əksər hallarda sinfi mübarizənin içərisində əritməyə cəhd göstərmişlər. Məhz
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 157
marksizmin milli konkretlikdən çox uzaq olmasının nəticəsi idi ki, sonralar (1910-1920-ci illərdə) milli sosial- demokrtaların (M.Ə.Rəsulzadə, A.Kazımzadə və b.) xeyli bir qismi həmin ideyalardan üz döndərərək Azərbaycan türkçülüyü ideyasının əsasını qoydular. Hər halda, türkçülərdən Ə.Hüseynzadə «Osmanlı türkçülüyü»nü (yəni ortaq türk ədəbi dilini, türk ədəbiyyatını, Osmanlı Türkiyəsinin timsalında türk birliyini və s.) təbliğ etməsinə baxmayaraq, yeri gələndə Azərbaycan türkcəsini də öymüş, Azərbaycan türklərinin türk dünyasında özünəməxsus yer tutmasını bəyan etmişdir. Ə.Topçubaşı isə çar Rusiyasının əsarəti altında olan türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin milli-mədəni muxtariyyət, hüquq və azadlıqlar əldə etməsinə səy göstərmişdir. Şübhəsiz, bütün bunlar milli və müstəqil Azərbaycan ideyasına doğru gedən yolda ilk addımlar idi. Məhz 1900-1910-cu illərdə atılan kövrək addımların nəticəsi idi ki, 1910-1920-ci illərdə, sözün həqiqi mənasında, Azərbaycanın milli istiqlalını hədəfləyən Azərbaycan türkçülüyü ideyası – azərbaycançılıq yarandı. M.Ə.Rəsulzadənin təbrincə desək, ictimai ideologiyanın bütün sisteminin öncə dini islamçılıq sistemindən ümumi türkçülüyə-turançılığa, daha sonra türkçülükdən milli türkçülüyə keçidi başlandı [179, 51].
Azərbaycan milli ideyasının – azərbaycançı- lığın yaranması
Azərbaycan türkçülüyü ideyasının, indiki anlamda azərbaycançılığın yaranmasında 1910-cu illərdə dünyada və Qafqazda baş verən mühüm hadisələr (Balkan müharibəsi, 1- Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|