İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

149 

halına  gətirmək  istəyən  rus  imperiyasının  yeni  bir  taktikası  idi. 

Lenin  başda  olmaqla  bolşeviklərin  fikir  dəyişdirməsinə  əsas 

səbəb  daşnak  Şaumyanın  əli  ilə  nəzərdə  tutduqları  Azərbaycan 

türklərinin  soyqırımını  tamamilə  reallaşdıra  bilməmələri 

olmuşdu.  Bu  baxımdan  bolşeviklər  taktika  dəyişdirərək  bu 

dəfə  türk-müsəlman  bolşevik  liderinin  əli  ilə  Azərbaycana 

sahib  çıxmağa  qərar  vermişdilər.  Bu  taktikaya  görə,  xalq 

arasında  müəyyən  qədər  tanınan,  eyni  zamanda  sosial-

demokrat  əqidəsinə  səmimi  şəkildə  tapınan  Nərimanov  milli-

demokratik qüvvələrə və onun bariz təzahürü olan milli höku-

mətə  qarşı  bir  «proletar»  sima  kimi  önə  çıxarılmalı,  həmin 

«müsəlman-türk  sosialist»  simasının  da  razılığı  ilə  Milli 

hökumət  devrilməli  və  son  olaraq  Nərimanovun  «müstəqil 

Sovet Azərbaycanı»nın başçısı olduğunu bəyan etməklə Azər-

baycanın  işğalına  hərtərəfli  haqq  qazandırılmalı  idi.  Maraq-

lıdır  ki,  Stalin Rəsulzadə  ilə  söhbətində  Nərimanovla  onların 

arasında  belə  bir  anlaşmanın  olduğunu  gizlətməmişdir  [245, 

42]. 

Doğrudur,  hazırda  bəzi  tədqiqatçılar  (Ş.Qurbanov, 

F.Əhmədova,  H.Həsənov  və  b.)  hesab  edirlər  ki,  Nərimanov 

Sovet  Rusiyasının  başçıları  ilə  deyil,  onlar  onunla  anlaşıblar 

[80,  11].  Hətta,  bunu  müsbət  faktor  kimi  dəyərləndirən 

H.Həsənov  yazır  ki,  Leninlə  danışıqlarda  Nərimanov 

Azərbaycanın  müstəqilliyi,  Bakının  paytaxt  olması  və  milli 

adət-ənənələrin  nəzərə  alınması  kimi  şərtlər  irəli  sürmüşdür 

[100,  53].  Bu  prizmadan  çıxış  edən  Şamil  Qurbanov  da 

yazırdı  ki,  ona  qarşı  irəli  sürülən  ittihamların  heç  bir  əsası 

yoxdur: «İndi bəzi alimlər və təsadüfi jurnalistlər nahaqq yerə 

onu tənqid atəşinə tuturlar, yeri gəldi-gəlmədi tənqid etmədən 

keçinmirlər»  [138,  14].  Bizcə,  N.Nərimanovla  bağlı  irəli 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

150 

150 

sürülən  bəzi  tənqidi  fikirlər  heç  də  əsassız  deyildir.  Belə  ki, 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin timsalında Azərbaycan xalqı bir 

millətin  taleyində  önəmli  rol  oynayan  ideyaları  (istiqlal, 

müstəqil parlament, müstəqil ordu, bayraq və s.) əldə etdikdən 

sonra,  onu  Sovet  Rusiyasının  əli  ilə  yıxıb  yerində  «müstəqil 

Sovet  Azərbaycanı»  qurmağın  da,  bu  mənada  Nərimanovun 

Sovet  Rusiyasının  başçıları  ilə  əslində  tabeçilik  anlaşması 

əsasında,  onların  qarşısında  hansısa  şərtlərlə  çıxış  etməsinin 

də heç bir anlamı yox idi. Burada qazanan yalnız bir tərəf var 

idi:  Sovet  Rusiyası  və  onun  əlaltıları.  Fikrimizcə,  bu 

baxımdan  Nərimanov  Sovet  Rusiyasından  deyil,  Sovet 

Rusiyası Azərbaycan Cümhuriyyətini işğalı planı çərçivəsində 

«Nərimanov  faktoru»ndan  maksimum  faydalanmışdır.  Bunu, 

həmin 

dövrdə 

Moskvada 

yaşayan 

Nərimanovun 

Azərbaycanda 

baş 

verənlərlə 

bağlı 

Lenini 

daima 

məlumatlandırması,  «Qafqazın  işğalına  baxış»  məruzəsi  və 

xüsusilə,  Azərbaycanın  baş  naziri  N.Yusifbəyliyə  yazdığı 

məktubundan açıq şəkildə görmək mümkündür.  

Nərimanov sonralar özü də etiraf edirdi ki, Moskvada 

olduğu  dövrdə  «Azərbaycanda  hakimiyyətin  bolşeviklərin 

əlinə keçməsi üçün (əslində müstəqil bir dövləti - Azərbaycan 

Cümhuriyyətini  işğal  etmək  üçün)  hazırlıq  işi    görülmüş» 

[169,  13],  o,  isə  bu  planın  həyata  keçirilməsi  üçün  Leninə 

xidmət 

etmişdir. 

Nərimanov 

Yusifbəyliyə 

yazdığı 

məktubunda  bolşeviklərlə  bir  yerdə  olmasını  siyasi-ideoloji 

baxışlarındakı  fərqlərlə  izah  etməyə  çalışmışdır:  «Siz 

pantürkizm  və  panislamizm  ideyalarını  yayarkən,  mən  bir 

kommunist  kimi  sizin  qəti  əleyhinizə  çıxmışdım,  lakin  sizin 

Türkiyə  qanadı  altına  girmək  cəhdinizə,  bir  psixoloq  kimi, 

lütfkaranə  baxırdım.  Türkiyə  «zəfərlə»  gəlib  rüsvayçılıqla 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

151 

getdi»  [167,  216].  Çox  keçmədi  ki,  Nərimanovu  qanadının 

altına  alan  Sovet  Rusiyası  da  Azərbaycana  «zəfərlə»  gəldi, 

ancaq şimal ölkəsi Türkiyədən fərqli olaraq ləyaqətlə getmədi, 

sözün  həqiqi  mənasında  bü  ölkəni  70  il  müstəmləkəsi  kimi 

idarə etdi. Bunu, yalnız 27 aprel işğalınının üstündən bir qədər 

keçdikdən  sonra  dərk  edəcək  Nərimanov  hələ,  buna  qədər 

müstəqil Azərbaycanın baş nazirinə yazırdı ki, «qızıl əsgərləri 

xarüqələr yaradan bütöv bir dövlətin (yəni Rusiyanın – F.Ə.) 

həyatı ilə oynamaq olmaz, amma siz cinayətkarcasına bu cür 

oynadınız…»  [167,  218].  Halbuki  çox  keçmədi  ki,  Sovet 

Rusiyası  «Nərimanov  faktoru»ndan  da  istifadə  edərək, 

Azərbaycanı müstəmləkə halına gətirdi.  

Göründüyü  kimi,  Azərbaycan  milli  ideologiyası 

formalaşıb  onun  məhsulu  olan  azərbaycançılıq  yaranana 

qədər,  Azərbaycan  türklərinin  milli  ideya  yönündəki 

axtarışları  çoxistiqamətli  olmuşdur:  islamçılıq,  türkçülük, 

müasirlik,  marksizm,  liberal-demokratizm  və  b.  Hər  halda, 

milli 

ideyaların 

rüşeymlərini 

irəli 

sürmüş 

ilk 

nümayəndələrindən 

(A.A.Bakıxanov, 

M.F.Axundzadə, 

H.Zərdabi  və  b.)  tutmuş  ardıcıllarınadək  (Ə.Ağaoğlu, 

Ə.Hüseynzadə,  Ə.Topçubaşı,  N.Yüsifbəyli,  M.Ə.Rəsulzadə 

və  b.)  hər  biri  türkçülük,  islamçılıq  və  müasirlik  ideya 

xətlərinə, az-çox dərəcədə maraq  göstərmişlər.  Millət,  din  və 

müasirlik anlayışları arasından A.A.Bakıxanov üstünlüyü dini 

birliyə-İslama,  M.F.Axundzadə  müasirləşməyə-Qərbçiliyə, 

H.Zərdabi  nisbətən  milli  birliyə-Türkçülüyə  verdiyi  halda, 

Ə.Ağaoğlu «ikili» (İslam-Türk birliyi), Ə.Hüseynzadə «üçlü» 

(islamlaşmaq,  türkləşmək  və  avropalaşmaq),  M.Ə.Rəsulzadə 

isə  «üçlü»+azərbaycançılıq  məfkurəsindən  çıxış  etmişdir.  Bu 

mənada, Azərbaycanda bu iki xəttin vəhdətindən çıxış edərək 

---