İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

173 

ədəbiyyatı türkcəyə  çevirilməli; 7) milli dahilər təbliğ  edilməli; 

8) Azərbaycan türk tarixi yazılmalıdır [30, 641-642].  

Dil  məsələsinə  gəldikdə,  o  bildirirdi  ki,  Azərbaycanda 

dövlət dili türk dili olmalıdır. Çünki Azərbaycan əhalisinin çoxu 

türkdür  [67,  229].  Bu  baxımdan  dil  məsələsində  osmanlı  türk 

ləhcəsinin  bütün  türklərin  ortaq  dili  olmasına  qarşı  çıxan 

Çəmənzəminli  Azərbaycan  türkcəsinə  üstünlük  verməsini  isə, 

belə  əsaslandırırdı:  «Dilin  kökü  camaatımızın  yaratdığı  el 

ədəbiyyatındadır,  gərək  onlar  toplansın,  öyrənilsin,  əzbərlənsin. 

Dil  axtaran  gərək  camaatımızın  arasında  gəzsin,  dolaşsın, 

öyrənsin»  [30, 643]. Onun fikrincə, böyük bir ərazidə  yaşayan, 

dili  bütün  yad  tayfalar  üçün  belə  ortaq  dilə  çevrilən,  eyni 

zamanda  ədəbiyyatı,  musiqisi,  operası,  teatrı  olan  bir  camaat  

«millət» adını daşımağa haqlıdır [30, 654].  

Bizcə, həmin dövrdə Əlabas Müznibin «Dirilik» (1914-

1916)  adlı  jurnalı  nəşr  etməkdə  də  başlıca  məqsədi 

azərbaycanlılara  türklüklərini  və  islamlıqlarını  elmi-fəlsəfi 

şəkildə tanıtmaq istəyi olmuşdur. O, həmin jurnalın ilk sayında 

çıxan  məqalələrində  də  bildirir  ki,  islamçılıq  və  türkçülük  bir-

birlərini tamamlasalar da, dini mənsubiyyətlə etnik mənsubiyyət 

eyni anlamı daşımır. Çünki İslam dininə tapınan ərəb, fars, türk 

və  başqa  millətlər  var.  Bu  baxımdan  milləti  din  adı  ilə 

adlandırmağı böyük xəta, nöqsan hesab edən Müznib yazırdı ki, 

dini  və  milləti  bir-birindən  fərqləndirmək  məqsədilə  «Türk 

tarixi» kitabını qələmə almışdır. 

Ə.Müznib  hesab  edirdi  ki,  hələ,  1900-cu  illərdə 

Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən  Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu 

və  başqaları  Qafqazdakı  türk  balalarına  türklüyünü  bildirmiş, 

«həsbi-nəsəbini  öyrəmiş»,  «abavü  əcdadını»  tanıtmışdı:  «Lakin 

onların  getməsi  Qafqaz  əhalisini  başsız,  böyüksüz  buraxmış 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

174 

174 

kimidir. Çünki o cənablar dilsizlərin dili, karların qulağı, korların 

gözü  idilər.  Müxtəsər,  bir  bölük  maarif  yetimi  olan  Qafqaz 

müsəlmanlarının  ataları  idi»  [162,  111].  Ə.Hüseynzadə, 

Ə.Ağaoğlunun  Azərbaycanda  olmadığı  bir  dövrdə  onların 

yolunu  davam  etdirən  Ə.Müznib  də  Azərbaycan  türkçülüyü 

ideyasını 

müdafiə 

edən 

M.Ə.Rəsulzadə, 

Ü.Hacıbəyli, 

N.Yusifbəyli,  Ə.M.Topçubaşı  və  başqaları  kimi,  bir  millətin 

varlığının  milli  dilinin  və  milli  adətlərinin  qorunub 

saxlanılmasından asılı olduğunu hesab etmişdir [162, 31].  

XX  əsrdə  yaranmış  Azərbaycan  türkçülüyü  ideyasının 

formalaşmasında mühüm rol oynamış mütəfəkkirlərimizdən biri 

də  Firidun  bəy  Köçərlidir  (1863-1920).  F.B.Köçərli  də  digər 

çağdaşları  Ə.Hüseynzadə,  M.Ə.Rəsulzadə,  Ə.Ağaoğlu  və 

başqaları  kimi,  bütün  türklərin,  o  cümlədən  Azərbaycan 

türklərinin oyanışı, inkişafı və birliyi yolu kimi milli (türkçülük)-

dini  (islamçılıq)  birliyi  görmüş,  eyni  zamanda  demokratik 

(yeniləşmə  və  mədəniləşmə)  ideyalarla  çıxış  etmişdir. 

F.B.Köçərlinin  milli  və  müstəqil  Azərbaycan,  Azərbaycan 

türkçülüyü  ideyası  ilə  bağlı  əsas  xidməti,  ilk  növbədə 

Azərbaycan 

türk 

ədəbiyyatının, 

türk 

ədəbi 

dilinin 

formalaşmasına  və  İslamın  əsil  mahiyyətinin  dərk  olunmasına 

sərf etdiyi danılmaz əməkdir.  

İlk  öncə  qeyd  edək  ki,  1900-cu  illərdə  Azərbaycan 

tarixində ilk dəfə, 1900-cu illərdə F.B.Köçərlinin müəllifliyi ilə 

rus  və  türk  dilində  «Azərbaycan  türklərinin  ədəbiyyatı»  kitabı 

nəşr  olunmuşdu.  Köçərlinin  fikrincə,  milli  ədəbiyyat  ona  görə 

lazımdır ki, başqa millətlər kimi Azərbaycan türkləri də öz milli 

ədibləri  və  şairlərini  tanısın  və  onlarla  fəxr  etsinlər:  «Aya,  biz 

Azərbaycan 

türklərinin 

seretelliləri 

və 

çavçavadzeləri 

olmayıbdırmı?  Bizim  milli  şairlərimiz  ərseyi-dünyaya 

---

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

175 

gəlməyibdirmi?  Aya,  bizlər  belə  möhtərəm  şəxslərin 

vücudundan məhrummu qalmışıq? Bu suallara cavab verib deyə 

bilərik  ki,  bizim  də  çox  böyük,  müqtədir  və  xoştəb  milli 

şairlərimiz olubdur və lakin mütəəssüf onların qədir və qiyməti 

nə  öz  vaxtlarında  və  nə  bu  halda  bilinməyibdir»  [30,  92]. 

Beləliklə,  F.B.Köçərli  hesab  edirdi  ki,  bir  millətin  ədəbiyyatı 

onun  məişətinin  aynası  deməkdir,  yəni  millətin  dolanacağı, 

inkişafı,  tərəqqisi,  kamalı  və  s.  onunla  ölçülür  [30,  70].  Başqa 

sözlə,  şairlər  ədəbiyyatda  vətənə  məhəbbət,  millətə  xidmət, 

dostluğa  sədaqət  kimi  müqəddəs  hisslərə  yer  versə  daha  yaxşı 

olar [30, 73].  

Milli dil məsələsinə gəlincə, Köçərli yazırdı ki, bununla 

bağlı üç xətt var: «Kimi İstanbulda işlənən ədəbi dili tərif edib, 

onu  sair  yerlərdə  işlənən  türk  dillərinə  tərcih  verir,  kimi 

Azərbaycan  türklərinin  şiveyi-lisanını  bəyənib,  onun  tərəfini 

saxlayır. Bir paraları da İbn-Yasəf kimi türklər üçün ümumi bir 

dil  təsis  etmək  fikrindədirlər  ki,  hər  yerdə  o  dildə  danışılıb 

yazılsın»  [30,  124].  Bu  üç  xətt  arasında  Azərbaycan  türk  dilini 

müdafiə  edən  Köçərlinin  fikrincə,  Azərbaycan  türkləri  osmanlı 

şivəsini  o  baxımdan  qəbul  edə  bilməz  ki,  İstanbul  ədibləri  öz 

dillərini  unudub  fars  və  ərəb  terminləri  ilə  doldurublar. 

Doğrudur, Köçərli etiraf edirdi ki, Azərbaycan türkləri də uzun 

müddət  farslarla  bir  yerdə  yaşamağa  məcbur  olduğu  üçün,  bir 

növ onların dilinin təsirinə məruz qalıbdır: «Amma bunula belə, 

dilimizi  o  qədər  qəliz  və  dolaşıq  etməyibdir  ki,  onu  anlamaq 

olmasın»  [30,  125].  Bununla  da  Köçərli  C.Məmmədquluzadə, 

Ö.F.Nemanzadə,  A.Şaiq  və  başqaları  kimi  hesab  edirdi  ki, 

İstanbul  şivəsini  Azərbaycanda  tətbiq  etmək  istəyən 

Ə.Hüseynzadə, M.Hadi və başqalarının tutduğu yol səhvdir.  

---