İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbdürrəhim Haqverdiyev
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 125
«Beynəlmiləlçi»liyin təsiri altında olduğu dövrdə də Saibirin milli ruhlu ruhlu şeirlər yazmasının, Axundzadəni deyil H.Zərdabini «mənəvi atamız» [196, 169] adlandırmasının nəticəsidir ki, onun «beynəlmiləlişməsi» prosesi tam olaraq rus- avropa ideoloqlarını qane etməmişdir. Hətta, bunu
Məmmədquluzadə də etiraf etmişdir ki, Sabir müəyyən mənada onların istəklərinə uyğun şeirlər yazsa da, bütövlükdə beynəlmiləlçi, inqilabçı şair ola bilməmişdir. Görünür, bunu nəzərə alaraq sovet dövründə C.Məmmədquluzadə yazırdı ki, Qəmküsar «fikir açıqlığı və dini mövhumata qarşı şiddətli tənqid və çıxışları ilə hətta Sabiri də qabaqlamışdı» [148, 287]. Çünki 1917-ci il fevral inqilabı nəticəsində çar rejiminin məhv olmasından sevinənlərə üzünü tutub Qəmküsar yazırdı ki, istibdadi-cismaninin yıxılmasından sonra siyasi, söz, mətbuat və b. azadlıqların yaranması ilə iş bitmir. Onun fikrinə görə, vaxt varkən istibdadi-ruhanini də yıxıb, yaxanı qurtarmaq lazımdır: «Yoxsa, istibdad istibdaddır. O olmasın, bu olsun» [135, 147]. Halbuki Sabir heç vaxt Şahtaxtlı, Məmmədquluzadə və Qəmküsar kimi İslam dininə bu cür yanşamamışdır. Bu mənada, Sabirin ümumi ruhu «beynəlmiləlçilik»dən çox milli-dini ideyalarla bağlı olmuşdur. Ancaq bəzi şeirlərində ifrata varması, üstəlik sovet ideoloqlarının onunla bağlı bu istiqamətdə təbliğat aparması Sabirin milli-dini ruhunu kölgədə qoymuşdur. Fikrimizcə, həmin dövrdə «Molla Nəsrəddin»in mövqe- yini dəstəkləyənlər arasında Ə. Haqverdiyev, M.S.Ordubadi də olmuşdur. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» əsərində dolayısıyla da olsa, dini tənqid edən Əbdürrəhim Haqverdiyev İslam dinində qeyd olunan cəhənnəmin əslində bu dünyada olduğunu göstərməyə çalışmış [98, 26], bütövlükdə Rus-Avropa- Qərb mədəniyyətinin təsiri altında olmuşdur. Bunu, müəyyən
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
126 126 mənada Ə.Haqverdiyev də sovet dövründə etiraf edərək yazmışdır ki, Azərbaycan türk ədəbi dilinin formalaşmasında rus dilinin mühüm təsiri olmuşdur: «1890-cı illərdə ortalığa atılıb ədəbiyyatla məşğul olmaq istəyən ziyalılarımız, özümü də o cümlədən hesab edirəm, iki tərəfdən də avara olub məcburən rus ədəbiyyatı təsiri altına düşüb, türk dilində rus cümlələri işlətməyə üz qoydular» [98, 377]. “Mollanəsrəddinçi”lərin mövqeyini dəstəkləyən Məm-
münasibətdə, daha çox İslamı və İslam birliyini tənqid etmiş, türklüyə isə müəyyən qədər meyil göstərmişdir [173, 5]. Ancaq 1910-1920-ci illərdə o, millilikdən də tamamilə uzaqlaşaraq «Molla Nəsrəddin» və başqa qəzet-jurnallara göndərdiyi məqalələrdə İslamla yanaşı, milli birliyi də sərt şəkildə tənqid etməyə başlamışdır [173, 45]. Çar Rusiyası və Sovet Rusiyası dövründə M.A.Şahtaxtlı, Ə.Qəmküsar, C.Məmmədquluzadəni, ümumiyyətlə əksər «mollanəsrəddinçi»ləri ona görə qəbul edirdilər ki, onlar bir tərəfdən İslama, digər tərəfdən «Osmanlı ləhscəsi» əsasında ortaq türk dilinin hədəflənməsinə yönəlmiş ideyaya qarşı çıxmışlar. Hər halda rus ideoloqları nə olursa- olsun «İslam birliyi»ni parçalamaq, ortaq türk dilinin və mədəniyyətinin yaranmamasına çalışırdılar. Bu işdə «şərqi-rus»çular və «mollanəsrəddin»çilər (burada həmin mətbu orqanlarının əsas ideya müəllifləri nəzərdə tutulur) heç də onların xeyrinə olan az iş görmürdülər. Başqa sözlə, Hüseynzadə və Ağaoğludan fərqli olaraq üzünü Türk-İslam-Şərq mədəniyyətinə deyil, Rus- Avropa-Qərb mədəniyyətinə tutan «şərqi-rus»çular və «mollanəsrəddin»çilər rus ideoloqlarına lazım idilər. Fikrimizcə, məhz bunun nəticəsidir ki, çar Rusiyası hakimiyyəti milli
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 127
ideoloqları (Hüseynzadə, Ağaoğlu və b.) Vətəni tərk etməyə məcbur etdikləri halda, M.Şahtaxtlıya, C.Məmmədquluzadəyə və onlarla həmfikir olanlara toxunmamışdır. Çünki milli ideoloqlardan fərqli olaraq şahtaxtlıların, məmmədquluzadələrin bir çox məsələlərə baxışları çar Rusiyasının maraqları ilə üst-üstə düşürdü. Maraqlıdır ki, müstəqillik dönəmində bir çox tədqiqatçılar, əsasən də sovet dövrünün yetişdirməsi olanlar hazırda Şahtaxtlını, Məmmədquluzadəni böyük azərbaycançı ideoloqlar kimi qələmə verirlər. Bu cür tədqiqatçılar (Y.Qarayev, S.Vəliyeva və
b.) hesab
edirlər ki,
M.Şahtaxtlı, C.Məmmədquluzadə azərbaycançılığın əsas ideoloqlarından olmuşlar. Özəlliklə, buna ən
bariz nümunə
kimi Məmmədquluzadənin bir tərəfdən xurafat və mövhumat (İslam dini deyil) əleyhinə mübarizəsi, digər tərəfdən «Osmanlı dili»ni deyil Azərbaycan türkcəsini müdafiə etməsini göstərirlər. Məsələn, Y.Qarayev onu «islam və şərq siyasi mənliyinin ideoloqu» [127, 242], S.Vəliyeva isə azərbaycançılıq ideyasını bütün çılpaqlığı ilə ilk dəfə irəli sürən mütəfəkkir, onun banisi kimi qələmə verib [221, 31, 41]. Fikrimizcə, bu məsələdə çox şişirtməyə, mübaliğəyə yol verilir. Doğrudur, M.Şahtaxtlı, C.Məmmədquluzadə və onlarla həmfikir olanlar Azərbaycan xalqının, Azərbaycan türklərinin maariflənməsi və azadlığı uğrunda müəyyən işlər görmüşdür. Ancaq ümumilikdə, istər M.Şahtaxtlının, istərsə də C.Məmməd- quluzadənin tutduğu yol türkçülük və islamçılıqdan yox, Rus- Avropa-Qərb mədəniyyəti ilə səsləşmişdir. Onlar hesab edirdilər ki, müsəlman ölkələrindəki bütün bəlaların əsas səbəbkarı İslam dinidir, bundan çıxış yolu isə İslam mədəniyyətindən imtina edib Rus-Avropa-Qərb mədəniyyətinə üz tutmaqla bağlıdır. Onların Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|