“İrəvan xanlığı, Zəngəzur mahalı, Göyçə mahalı bizim tor paq larımızdır və Ermənistan bu torpaqlarda dövlət qurub. Azərbaycan torpağında ikinci erməni dövlətinin qurulmasına biz heç vaxt imkan verməyəcəyik”
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Heyvan Həyat ağacı
- Qoç buynuzu 115 Quş
- Ulduz 118 NƏTİCƏ
113 Heyvan Həyat ağacı Tarixən xalçalar üzərində Azərbaycan türklərinin qədim təsərrüfat ənənələrini əks etdirən - ruzi-bərəkət, artım rəmzi kimi yozulan qoyun, keçi, at, dəvə, it və s. ev heyvanların təsvirləri daha çox üstünlük təşkil etmişdir. İrəvan qru- puna aid Azərbaycan xalçalarında heyvan motivləri əsasən kiçik ölçülərdə, müxtəlif rənglərdə, köməkçi, bəzək elementi kimi toxunmuşdur. Adətən, o qədər də böyük olmayan xalça səthində bu heyvan təsvirlərini bütünlüklə, real ölçüləri və formaları ilə toxumaq çətin olur. Burada toxumanın ibtidailiyi, texniki məhdudiyyətləri ilə əlaqədar təsvirlər şərti xarakter daşıyır. Məsələn, bir çox hallarda heyvanlar dörd ayaqla deyil, iki ayaqla toxunur. Bəzi hallarda isə həndəsi cizgilər, formalar qazanır. Bu element türk folklorunun, etnoqrafiyasının, xalq sənətinin özəyini təşkil edir. Xüsusilə qədim xalq-tətbiqi sənət sahələrində bu elementin tez-tez tətbiq olunduğunu müşahidə etmək mümkündür. Xalçalar üzərində “həyat ağa- cı” həm təbii istiqaməti, həm də əks istiqaməti ilə toxunmuşdur. Adi ağac 114 Zoomorf elementdir. Azərbaycan xalçalarının bütün qruplarına aid xal- çalar üzərində qoyun, qoç, keçi və s. kimi ev heyvanlarının təsvirləri xalqın təsərrüfat həyatının, bolluğun, bərəkətin rəmzi olaraq əks etdirilmişdir. Qoç mifik təsəvvürlərdə, əfsanə və nağıllarda xilaskar obrazıdır. “Qoç döyüşünə qoç dayanar”, “iki qoçun başı bir qazanda qaynamaz” və s. kimi məsəllər, “qoç kimi” ifadəsi də xalq arasında geniş işlənir. Xalçalar üzərində “qoç buy- nuzu” simvolu müxtəlif ölçülərdə və rənglərdə, bir qayda olaraq, həm əsas, həm də köməkçi, bəzək elementi kimi tətbiq edilir. təsvirlərindən fərqli olaraq, “həyat ağacı” daha çox şaxələnən budaqlardan ibarət olur. Onun uzərində bar, yarpaq, gül-cicək təsvirlərinə yer verilmir. Burada əsas diqqət inkişafı, gələcəyi səciyyələndirən budaqlara yönəldilir. Azərbaycanın bütün xalça qruplarında tətbiq olunan “həyat ağacı” elementi bir ailənin, nəslin, tayfanın, ümumiyyətlə geneoloji cəhətdən bir-biri ilə bağ- lı olan birliklərin inkişafının rəmzi kimi çıxış edir. Bəzən xalçalar üzərində əks istiqamətdə toxunmuş “həyat ağacı”na da rast gəlinir. Sənət tarixində bu, ölümdən sonrakı həyatın- axirət dünyasının, əbədiyyətə qovuşmuş nəsillərin simvolu kimi səciyyələndirirlər. Qoç buynuzu 115 Quş Xalçalar üzərində əks olunan ən qədim zoomorf elementlərdən biridir. Həm vəhşi, həm də ev quşlarının təsvirləri Azərbaycan xalçalarının bütün qrupları üçün səciyyəvidir. Real və əfsanəvi quşların təsvirləri, üsluba müvafiq olaraq, xalçaçılıq tarixinin bütün mərhələlərində öz ifadəsini tapmışdır. Toxucular realistik üslublu xalçalar üzərində daha çox ev quşlarının təsvirlərini tətbiq etmişlər. Bəzən bir quş balası ilə birlikdə təsvir olunur. Burada müvafiq ölçüyə və oxşarlığa riayət olunması diqqəti cəlb edir. Xalçalar üzərində “quş” obra- zı xəbər, müjdə daşıyıcısı kimi qəbul olunur. Balası ilə birlikdə təsvir olunan “quş” isə ailə, nəsil artımı, övlad yolu gözləyən qadın kimi yozulur. Quşları adətən ya üz-üzə, ya da bir-birindən “küsmüş” şəkildə təsvir edirlər. Bu motivləri xalq sevgi və ayrılığın simvolu kimi izah edir. 116 Ox Azərbaycan xalçaları üzərində geniş şəkildə tətbiq edilən elementdir. La- kin o xalça kompozisiyada müstəqil şəkildə çıxış etmir. Köməkçi element kimi müxtəlif rəngli, orta, yaxud kiçikölçülü bir neçə “ox”un kompleks halda işləndiyini müşahidə etmək mümkündür. Bəzən müxtəlif rəngli oxlar eyni rəngli yerliklərdə, bəzən isə əksinə eyni rəngli oxlar müxtəlif rəngli yerliklər üzərində toxunmuşdur. Oxların əks istiqamətdə və ya eyni istiqamətdə to- xunması xalçanın kənar haşiyəsinin tərtibatından və toxucunun şəxsi fantazi- yasından, bədii təxəyyülündən asılıdır. Haşiyələrdə “ox” elementinin öz ilkin formasından uzaqlaşaraq sıralanması nəticəsində xalçaçılar arasında “su“ ad- lanan silsilələr də yaranmışdır. Bu “su”lar üçbucaq formalı olurlar. Xalçalar üzərində “ox”lar məqsədyönlülük rəmzi kimi yozulur. Bir mərkəzə doğru yönəlmiş bir neçə ox təsviri isə vəhdət, eyni amal ətrafında birləşmək kimi mənalandırılır. 117 Həm həndəsi, həm də astral simvoldur. Xalçalar üzərində ulduz adətən bəzək elementi kimi tətbiq olunur. Kompozisiyanın məna yükünü gücləndirmək məqsədilə ulduz işıq, ağıl və xoşbəxtlik rəmzi kimi də tətbiq olunur. Bu bilavasitə xalq təsəvvürləri, inancları ilə bağlı olan məsələdir. Təsadüfi deyil ki, “ulduzu parlamaq” ifadəsi Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində xoşbəxtlik, rahatlıq mənasında işlənir. Xalça üzərində təsvir edilən içərisində rəngbərəng, beş, altı, səkkizguşəli ulduzlar olan göllər firavan ailə rəmzi kimi yozulur. Üzərində ulduz təsviri olan xalçaları yeni qurulan ailələrə hədiyyə etmək ənənə halını almışdır. Ulduz 118 NƏTİCƏ Azərbaycan xalçaçılığı xalqın tarixən əldə etdiyi ən böyük nailiyyətlərdən biridir. Azərbaycan xalçaçılığının tarixinin öyrənilməsi sahəsində müəyyən işlər görülsə də, onun əsas istiqamətlərindən biri olan İrəvan bölgəsinin xalçaçılıq sənəti uzun müddət tədqiqatlardan kənarda qalmışdır. Xalçaçılığa aid ümumi tədqiqat əsərlərində isə İrəvan bölgəsi xalçaları Qarabağ qrupuna aid edilmişdir. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra, qədim Azərbaycan torpaqları olan İrəvan bölgəsinin tarixinə, o cümlədən onun xalçaçılıq sənətinin tarixinə maraq artmışdır. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanın İrəvan bölgəsində xalçaçılıq sənətinin tarixi müstəqil mövzu kimi seçilmiş və tədqiqata cəlb edilmişdir. Mövzunun xronoloji çərçivəsi ümumi tarixi inkişafın ən mühüm dövrünü - XVIII əsrin II yarısı- XX əsrin əvvəllərini və ya konkret olaraq İrəvan xanlığı (1747-1827-ci illər) və Rusiya imperiyasının bölgədəki müstəmləkəçilik dövrlərini (1827-1917-ci illər) əhatə edir. Bu xronoloji çərçivə 170 illik dövr ərzində İrəvan bölgəsində xalçaçılıq sənətinin əsas inkişaf məsələlərini aydınlaşdırmağa imkan verir. Mövzunun ətraflı şəkildə araşdırılması məqsədi ilə mövcud tarixi və sənətşünaslıq ədəbiyyatı tədqiqata cəlb edilmiş, geniş mənbə bazası formalaşdırılmışdır. İstifadə edilən mənbələr içərisində uzun müddət ərzində aparılan etnoqrafik çöl tədqiqatları zamanı böyük çətinliklərlə toplanan və mövzunun xronolji çərçivəsinə aid olan 100 xalça xüsusi olaraq qeyd edilə bilər. Bu metod xalçaçılığa dair tarixi tədqiqatlarda ilk dəfə tətbiq olunur. Bununla əlaqədar olaraq işdə xalçaların sənətkarlıq xüsusiyyətinin də tədqiqinə geniş yer verilməsi zərurəti yaranmışdır. Tədqiqat işində XVIII əsrin II yarısı-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın İrəvan bölgəsində xalçaçılıq sənətinin inkişafını obyektiv tədqiq etmək məqsədi ilə onun ən mühüm məsələlərini nəzərə almaq zərurəti meydana gəlmişdir. Bu məqsədlə işin birinci hissəsində müəyyən edilmiş xronoloji çərçivədə ümumiazərbaycan tarixi istiqamətində bölgənin əvvəlcə siyasi tarixi öyrənilmişdir. Tarixi faktlar əsasında bir daha İrəvan bölgəsinin Azərbaycanın qədim tarixi-coğrafi ərazisi olması təsdiq edilmişdir. İrəvan xanlığının meydana gəlməsi Azərbaycanda xanlıqyaranma prosesinin tərkib hissəsi olmuşdur. İrəvan xanlığı Azərbaycan dövlətçilik tarixində də mühüm yer tutmuşdur. Xanlıq bir tərəfdən yadelli işğalçılara qarşı layiqli mübarizə aparmış, digər tərəfdən öz müstəqilliyini qorumağa xüsusi diqqət yetirmişdir. XVIII əsrin sonları-XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazı işğal siyasətini gücləndirməsi İrəvan xanlığından da yan keçməmişdir. Lakin İrəvan xanlığının mübarizəsi nəticəsində 1804-1813-cü illər müharibəsi zamanı onu işğal etmək mümkün olmamışdır. Buna baxmayaraq Rusiya imperiyası yeni 1826-1828-ci illər müharibəsinədək olan dövrdə İrəvan xanlığına qarşı iddialarını davam etdirmiş, müharibənin gedişi zamanı isə ciddi müqavimətə baxmayaraq 1827-ci il oktyabrın 1-də xanlığın mərkəzi İrəvan şəhərini tutmağa nail olmuşdur. Beləliklə, İrəvan bölgəsində xanlıq dövrü başa çatmış, ağır müstəmləkəçilik dövrü başlamışdır. Rusiya imperiyası İrəvan bölgəsinin inzibati idarə üsulunun dəyişdirilməsinə çalışmışdır. 1828-ci ildə Naxçıvan xanlığı ilə birlikdə tarixi İrəvan bölgəsində qondarma “erməni vilayəti” yaradılmışdır. Belə bir siyasətin doğru olmadığını dərk edən Rusiya imperiyası 1840-cı illər islahatının gedişi zamanı Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|