123
çə), Naxçıvan əyalətinə 5 mahal (Naxçıvan, Əlincəçay,
Məvazixatın, Xok, Dərələyəz), Ordubad dairəsinə isə 5
mahal (Ordubad, Əylis, Dəstə, Biləv, Çənnəb) daxil idi.
“Erməni vilayəti”nə 6949 erməni ailəsindən ibarət 35560
nəfər köçürülmüşdü.
1
Bunun 23568 nəfəri İrəvan əya-
lətində, 10652 nəfəri Naxçıvan əyalətində, 1340 nəfəri isə
Ordubad dairəsində yerləşdirildi. İrəvan əyalətində yaşa-
yan 2984 ailəsindən cəmi 847 ailə (28 faiz) qaldı, qalan-
ların sayı isə 3,5 dəfə azaldı. Onların əksəriyyəti İrana və
Osmanlı dövlətinə mühacirət etdilər. Köçürülən ermənilər
isə İrəvan əyalətinin 119
kəndində, Naxçıvan əyalətinin 61
kəndində, Ordubad dairəsinin 11 kəndində məskunlaşdırıl-
dı. Naxçıvan şəhərində 416 ailə, Əbrəqunusda 36, Bənəni-
yarda 43, Qazançıda 22, Xəlillidə 24, Kültəpədə 70, Neh-
rəmdə 208, Cəhridə 151, Ayrıncda 31, Qarababada 24,
Külüsdə 13, Nursuda 30, Şahbuzda 20, Gecəzurda 14,
Məzrədə 22,
2
Əylisdə 37, Aza, Dar, Dizə və Dırnısda 182
ailə
3
yerləşdirildi. Rusiya işğalınadək Naxçıvan əyalətində
434 erməni ailəsi olmuşdursa, sonrakı köçürülənlər he-
sabına erməni ailələrinin sayı 2719-a çatdı.
4
Köçkünlərdən
2285 ailə əyalətin Naxçıvan mahalında, 266 ailə isə Or-
dubad mahalında yerləşdirildi. Ümumiyyətlə, qeyri-rəsmi
köçənlərlə birlikdə Şimali Azərbaycana gəlmiş erməni
köçkünlərinin sayı 200 min nəfəri ötmüşdür.
5
Çarizmin bu
1
Шопен И.И. Исторический памятник состояния
армянской области в
эпоху её присоединения к Российской империи. СПб., 1852, с. 540,635-
642.
2
Naxçıvan tarixindən səhifələr. Bakı, 1996, s.117.
3
Azərbaycan tarixində Naxçıvan. Bakı, 1996, s.96.
4
Григорьев В. Статистическое описание Нахичеванской провинции.
СПб., 1833, с.127.
5
Paşayeva E.M. 1801-1830-cu illərdə Rusiya, Türkiyə və İran
müharibələrində Azərbaycan problemi. Namizədlik diss., Bakı, 2004, s.136.
125
mahmud kəndinə Xoy və Salmasdan 430 nəfər, Qaraxan-
bəyli kəndinə Salmasdan 440 nəfər, Hacıvar kəndinə
Salmasdan 102 nəfər, Aşağı Uzunoba kəndinə Xoydan 65
nəfər, Badamlı kəndinə Salmasdan 101 nəfər
1
, Qulubəy-
Dizə kəndinə Urmiya və Salmasdan 136 nəfər, Kültəpə
kəndinə Salmasdan 330 nəfər, Didivar kəndinə Salmasdan
15 nəfər, Nəzərabad kəndinə Xoy və Salmasdan 198 nə-
fər
2
erməni köçürülmüşdü.
Naxçıvan torpaqları tarixi Azərbaycan ərazisi olmaq-
la, onun yerli əhalisini azərbaycanlılar təşkil edirdi. Naxçı-
van bölgəsi əhalisinin tərkibindəki ermənilər gəlmə idi.
Gəlmə erməniləri də iki yerə bölmək olar: 1. Rusiya işğa-
lınadək bu bölgəyə gələnlər; 2. İşğal zamanı və sonra gə-
lənlər.
3
1801-ci ildə Naxçıvan ərazisində 54,2 min nəfər
azərbaycanlı, 7,4 min nəfər erməni olmuşdur. İşğal döv-
ründə isə - 1826-cı ildə müvafiq olaraq 64,2 və 8,5 min
nəfər idi ki, bu da ümumi əhalinin 81,7 və 10,8 faizini təş-
kil edirdi.
4
Köçürmədən sonra isə - 1832-ci ildə azər-
baycanlıların sayı azalaraq 49,7 min nəfərə (59,4 faizə)
enmiş, ermənilərin sayı isə artaraq 29,2 min nəfərə (34,8
faizə) çatmışdır.
5
1826-1828-ci illər Rusiya-İran mü-
haribəsi dövründə və müharibədən sonra İran və Tür-
kiyədən ermənilərin kütləvi surətdə bu yerlərə köçü-
rülməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkibi dəyişdi. Fransız
mənşəli rus tədqiqatçısı İ.Şopenin 1829-1832-ci illərdə
1
Смирнов К.Н. Материалы по истории и этнографии Нахичеванского
края. Баку: «Ozan», 1999, c. 123-137.
2
Yenə orada, s. 129, 131-132.
3
Şahverdiyev Z. Naxçıvan bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində. Bakı, 2008,
s.126.
4
Сафаров Р. Изменение этнического состава
населения Иреванской
губернии и XIX-XX веках. Баку, 2009, с.143.
5
Yenə orada.