269
Faktlar və dövrü sənədlər sübut edir ki, Ġbrahim bəyin deputat
kimi fəaliyyəti səmərəli olmuĢdur. Onun Dumadakı qətiyyətli,
alovlu, tutarlı, əsaslandırılmıĢ çıxıĢları, xüsusilə, xalqın inkiĢafı və
tərəqqisində mühüm olan təhsil və maarrifçilik məsələlərini ön
plana çəkməsi bir qayda olaraq, müzakirələr zamanı mübahisələrə
səbəb olurdu. Onun ibtidai məktəblərdə ana dilinin qeyri millətlərə
məcburi öyrədilməsinin özünü doğrultmadığı ilə bağlı fikirləri, bu
layihənin həyata keçirilməsinin əslində, qeyri-xalqların dili və mə-
dəniyyətinə qarĢı yönəldiyini isbat etməsi birmənalı qarĢılanmırdı...
Zaqafqaziyadan Üçüncü Dumayaya seçilmiĢ deputatlar X. Xas-
məmmədov, N. Çxeidze və baĢqalarıda onu müdafiə edirdilər. Onlar
Rusiyada dini təhsilin də durumunu kəskin tənqid esdərək, məktəb-
lərdə dini təhsil proqramlarında bərabərlik yaradılmasını tələb edir-
dilər. Ġ. Heydərov “böyük dövlətçilik” kimi imperiya siyasətini də
tənqid edirdi. O, Dumada “Rusiya ruslar üçündür!”, - çağırıĢı ilə çı-
xıĢ edən rus Ģovinist monarxiyaçı qrupuna qarĢı mübarizə aparanla-
rın sırasında idi.
1909-cu ildə Üçüncü Dumanın kürsüsündən çıxıĢ edən Ġ. Hey-
dərov çarizmin Rusiyanın mərkəzi quberniyalarından “köçürmə si-
yasəti”ni də real faktlar və həyati missallar gətirməklə tənqid edir,
bu siyasətin Qafqazdada sabitliyin pozulmasına və millətlərarası
qarĢıdurmaya səbəb olduğunu söyləyirdi.
1913-cü ildə Rusiyanın Daxili ĠĢlər Nazirliyi “Ucqarlarda
yerli özünüidarənin yaradılması haqqında” qanun layihəsi iĢləyib
hazırlamıĢdı. Vaxtıilə Dumada həmin məsələni qaldıranlardan biri
məhz Ġ. Heydərov idi.
Ġbrahim bəy Heydərovun Dumadan sonrakı həyatı və fəaliy-
yəti yenidən Bakıyla bağlı olmuĢdu. O, 1913-cü il martın 27-dən
Bakı ġəhər Ġdarəsinin üzvü, Ġdarənin təsərrüfüt bölməsinin rəisi,
həmçinin sorğu qiymətlərinin toplanması üzrə Ģəhər komissarı vəzi-
fələrində iĢləmiĢdi. Ġ. Heydərov 1913-cü ildə “Dəyanət” və “ġə-
rakət” adlı neft-sənaye cəmiyyətlərini təĢkil etmiĢ, 1914-cü ildə
yaradılan qeyri-maarrifçi “ġəfa” Cəmiyyətinin (sədri Tağı Nağıyev
idi) Ġdarə Heyətinin üzvü seçilmiĢdi. Ġ. Heydərov 1914-cü ildə Mə-
həmməd Həsən Hacınski ilə birlikdə “Qafqazı Öyrənən Cəmiyyət”
270
yaratmağa təĢəbbüs göstərmiĢ, onun Nizamnaməsini Bakı ġəhər
Qradonaçalnikliyinə təqdim etmiĢdi.
1916-cı ildə “Nicat” Cəmyəti sədrinin müavini seçilən
Ġ. Heydərov artıq o dövrün ən nüfuzlu ictimai-siyasi xadimlərindən
sayılırdı. Bunu onun görkəmli Ģəxsiyyətlər - M.Ə.Rəsulzadə,
Ə.M.TopçubaĢov, M.H.Hacınski, X.H. Xasməmmədov və baĢqaları
ilə birgə fəaliyyəti sübut edirdi.
Rusiyada 1917-ci ililn fevralında Romanovlar sülaləsinin 300
illik hakimiyyətinə (1613-1917) son qoyan burjua-demokratik inqi-
labından sonra yaranmıĢ əlveriĢli tarixi Ģəraitdə Ġ. Heydərovun do-
ğulduğu Dağıstanda da yeni müvəqqəti hakimiyyət qurumu - Mü-
səlman Komitəsi yarandıqda məhz Ġbrahim Heydərovu onun sədri
seçmiĢdilər. Bunu nəzərə alan Rusiya Müvəqqəti hökumətinin pay-
taxtı Tiflisdə yerləĢən, Zaqafqaziyada səlahiyyətli hakimiyyəti olan
Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsi 1917-ci il martın 9-da Ġ. Heydərovu
Dağıstan Vilayəti Müvəqqəti Ġcraiyyə Komitəsinin sədri təyin et-
miĢdi. Ġ. Heydərov 1917-ci il martın 22-də Bakıda yaradılmıĢ Mü-
səlman Ġctimai TəĢkilatları Komitəsinin Müvəqqəti Ġcraiyyə Komi-
təsinin Milli Bürosunun tərkibinə seçilmiĢdi. Büronun sədri
M.H. Hacınski idi.
1917-ci il aprelin 5-də Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsi öz sərən-
camıyla Ġ. Heydərovu Dağıstan Vilayətinin komissarı təyin etmiĢdi.
Həmin ilin noyabrında Rusiyanın hər yerində Müəssisələr Məclisinə
seçkilər keçirildi. Müəsisələr Məclisinə Dağıstandan olan namizəd-
lər içərisində Ġ. Heydərov da vardı. Noyabrın 12-də Ġ. Heydərov Ru-
siya Müəssisələr Məclisinə üzv seçilmiĢdi. Lakin 1918-ci ilin yan-
var ayında RSFSR hökumətinin baĢçısı V. Ġ. Lenin (10 aprel 1870,
Simbirsk - 21 yanvar 1924, Nijni-Novqorod) Müəssisələr Məclisini
qovduqdan və bu ali qanunverici orqanını müdafiə edən nümayiĢ-
çilər güllələndikdən sonra Zaqafqaziya Xüsusi Komitəsi də bolĢe-
viklərin hakimiyyətini tanımadı. Bu cür kəskinləĢmiĢ ictimai Ģərait-
də sosialistlər (Mahaç Dahadayev və digərləri) Ġ. Heydərovun
yerinə baĢqa komissar seçilməsinə nail oldular. Dağıstanda daha
qalmağın faydasız olduğunu görən Ġ. Heydərov Bakıya gəlmiĢdi.
1918-ci ilin əvvəllərində Tiflisdə Rusiyanın sabiq Müəssiələr
Məclisinə seçilmiĢ deputatlardan ibarət Zaqafqaziya Seymi yaradıl-
271
dı. Ġ . Heydərov da Dağıstandan olan təmsilçi kimi Seymdəki Mü-
səlman Sosialist blokunun üzvü olmuĢdu. O elə ilk gündən Seymin
iĢində fəal iĢtirak etmiĢdi. Onun 15 fevral 1918-ci ildə Seymin Mü-
səlman Sosialist bloku adından söylədiyi geniĢ nitqi (müharibə,
sülh, torpaq, sosial və əmək qanunvericiliyi, milli məsələ və s.
barədə) diqqətəlayiq olub alqıĢlarla qarĢılanmıĢdı. Ġ . Heydərov Za-
qafqaziya Seyminin qərarı ilə 1918-ci ilin fevral-martında keçirilən
Trabzon konfransında iĢtirak edən nümayəndə heyətinin tərkibinə
daxil edilmiĢdi. O, Trabzon konfransında iĢtirak etdiyi müddətdə,
Zaqafqaziya Seyminin 1918-ci il martın 17-dəki iclasında Zaqaf-
qaziya hökumətinin heyəti təsdiq olunmuĢdu. Y.P. Gegeçkorinin
(1891-1954) baĢçılıq etdiyi həmin hökumətdə Ġ. Heydərova ümumi
müfəttiĢ (dövlət nəzarəti naziri) vəzifəsi tapĢırılmıĢdı. 1918-ci il
martın 26-da Y. Gegeçkorinin baĢ nazir olduğu 2-ci hökumət kabi-
netində də Ġ . Heydərov həmin vəzifədə saxlanmıĢdı.
1918-ci il martın 31-də V.Leninin birbaĢa göstəriĢi ilə S. ġa-
umyanın daĢnak bandasının Bakıda törətdiyi qanlı qırğınlardan
sonra Zaqafqaziya seymi 2 aprel 1918-ci il tarixli iclasında Ġbrahim
bəy Heydərov, Mustafa bəy Mahmudov (1878,Göyçay qəzasının
Kürdəmir kəndi - noyabr 1937, repressiya olunub və güllələnib) və
Cavad bəy Məlik-Yeqanovdan (1878, ġuĢa qəzası, Tuğ kəndi - 14
may 1942, Kareliya MSSR, Medvejskaya Qori Ģəhəri, sürgündə
vəfat edib) ibarət nümayəndə heyəti yaratmıĢ və Bakıya yola
salmıĢdı. Buraya 1 gürcü və 1 erməni, həmçinin daha baĢqa 2 depu-
tatda əlavə olunmuĢdu. Bakıdakı mart soyqrımından sonra Trabzon
konfransındakı iĢtirakını yarımçıq qoyub Tiflisə dönən M.Ə. Rəsul-
zadə Seymin rəhbərliyi qarĢısında qəti Ģərt qoymuĢdu ki, əgər Seym
bolĢevikləri Bakıdan çıxarmağa çalıĢmasa,Müsəlman fraksiyası
onun tərkibindən çıxacaq. Bundan sonra Seym Bakıya 6 min nə-
fərlik hərbi qüvvə yola salmıĢdı...
Bakıya gəlmiĢ Ġ. Heydərovu bolĢeviklər həbs etmiĢdilər (1918-
ci ilin ortaları). Onu yalnız 1918-ci il mayında azad etmiĢdilər. Həbs-
də olmasına baxmayaraq, o, 1918-ci il mayın 11-də Qafqazın Dağlı
Xalqlarının Birliyi Cəmiyyətinin (Dağlılar Cəmiyyətinin) “Tapa”
ləqəbli Əbdül Məcid Çermoyevin (15 mart 1882, Qroznı, Çeçenistan
- 28 avqust 1936, Paris) təĢkil etdiyi 2-ci hökumət kabinetində (11
Dostları ilə paylaş: |