Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı
Yüklə 7,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qlobal böhranın nəticələri.
- TMK-mn ekspansiyasının səciyyəvi cəhəti
- TMK-nm strategiyaları.
Cədvəlin məlumatları öz fəaliyyəti ilə bütün dünyanı əhatə edən müasir TMK-nm böyük qüdrətini təsdiqləyir. UNCTAD-2010 Hesabatına əsasən, 2009-cu ildə dünyada 850 min xarici filialı olan 90 min TMK fəaliyyət göstənnişdir. Onların XBİ idxalının ümumi həcmi 17,7 trilyon dollardan çox, ixracı isə 18,9 trilyon dollar olmuşdur. Böhrana baxmayaraq, dünyada ən iri 100 TMK, əvvəlki kimi, bütün TMK-m məcmu beynəlxalq istehsalının əhəmiyyətli hissəsini (2009-cu ildə 5,8 trilyon dollar, 2008-ci ildə 60,1 trilyon dollar) təmin edir. Müqayisə üçün: 2009-cu ildə DDM 55 trilyon dollar (2008- ci ildə - 60,7 trilyon dollar) olmuşdur. TMK-nm xarici filiallarında məşğulluq 79,9 milyon nəfər (1990-cı ildə 24,4 milyon nəfər) idi. Milli mənsubiyyətə görə dəyişikliklər də maraqlıdır: qlobal şirkətlərin birinci yüzlüyündə cəmi 36 şirkət qalmış, bura Çin (10), Braziliya (3) və Asiya ölkələrindən (15), Almaniya (5), Fransa (5), Avstraliya TMK-sı daxil edilmişdir. Ənənəvi olaraq, siyahıda ingilis (10) və yapon (6) korporasiyaları təmsil edilsə də, onların payı son onillikdə azalır (1990-cı ildə ilk yüzlükdə yapon mənşəli 18 TMK var idi); siyahıda İsveçrə (3), İspaniya (2), Cənubi Koreya, İtaliya, Belçika, Noı-veç, Finlandiya və İsrailin (hər ölkədən 1) TMK-sı daxildir. 500 TMK-dan ibarət siyahı götürüldükdə isə orada Amerikanın TMK-sı dominantdır; ikinci yerdə yapon şirkətləridir; bundan sonra Britaniya, Çin, Fransa, Almaniya, Kanada, Braziliya, Cənubi Koreya, İtaliya və Hindistanın şirkətləri gəlir. Siyahıya sürətlə inkişaf etməkdə olan ölkələrin birinci və ikinci dalğasını təmsil edən Cənubi Koreya, CAR, Tayvan və Honkonq (Çin əyalətləri); Malayziya, Sinqapur («Asiya pələngləri»); Braziliya, Argentina, Çili, Meksika («Latın Amerikası pumaları»); BƏR, Küveyt, Misir, Səudiyyə Ərəbistanı, Livan və Oman («Ərəb gepardları») daxil edilmişdir. Bu siyahıda «FaanpoMwun başçılığı ilə Rusiyanın TMK-nm kiçik qrupu da vardır. 100 ən iri korporasiyanın sektor mənsubiyyətinə gəldikdə isə onların əksəriyyəti yenə də emal sənayesi sahələrində fəaliyyət göstərir. Bu sahələrin ən böyük istehsalçıları sırasına «General Motors», «Toyota Motor Corporation» və «Ford Motor Company» daxil idi. Bununla belə, həmin yüzlükdə xidmətlər sektorundan olan TMK-lar payını dunnadan artırır. Əgər 1993-cü ildə bu siyahıda 14 bu cür şirkət vardısa, 2008-ci ildə onların sayı 26- ya çatmış və ən böyükləri «Vodafon Croup» və «Electricité de France» olmuşdur. Xarici aktivləri böyük həcmdə olduğuna görə, ilkin (neft) sektorun 414 «Royal Dutch/Shell Group», «British Petroleum» və «Exxson Mobile Corporation» kimi şirkətləri bu siyahıda yüksək mövqe tuturdu. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdən isə bu cür TMK-lar siyahısına 7 şirkət, o cümlədən «Hutchison Whampoa Limited» və «CITY Group» kimi şaxələndirilmiş şirkətlər və «LG Corporation» və «Samsung Electronics» kimi elektronika məhsulları istehsalçıları düşmüşdür. Qlobal böhranın nəticələri. UNCTAD-ın «Ümumdünya investisiyaları haqqında» 2009-cu il Hesabatında göstərilir ki, bütöv bir nəslin həyatında baş vermiş dərin iqtisadi böhran dünyanın təqribən 82000 transmilli korporasiyasında (TMK) və onların 810000 xarici filialında malların və xidmətlərin beynəlxalq istehsalının artımının səngiməsinə səbəb olmuşdur. İllik tədqiqatda 2008-ci ilin və 2009-cu ilin əvvəlindəki böhranın ciddi nəticələrinin TMK-lar tərəfindən hiss edildiyi qeyd olunur. Transmilli şirkətlər arasında mənfəətin aşağı düşməsi, investisiyaların geri götürülməsinin və işçilərin işdən çıxarılmasının miqyasının genişlənməsi kimi təzahürlər, habelə bir sıra iri restruktizasiya və müflisləşmə halları müşahidə olunmuşdur. Bunlara baxmayaraq, TMK-nm xarici filialları qlobal iqtisadiyyat üçün əhəmiyyətini nümayiş etdirir: onlar ümumdünya ÜDM-nin ən azı 10%-ni və təqribən 78 milyon nəfəri iş yeri ilə təmin edir, bu isə, Almaniya kimi sənayeləşmiş ölkənin iqtisadi fəal əhalisindən 2 dəfə çoxdur. 1990-2008-ci illərdəki dövrdə XBİ-nin ümumi həcmi sürətlə artsa da, TMK-nm xarici filiallarında işləyənlərin sayı təqribən 3 dəfə çoxalmışdır. Xarici filiallarda işləyənlərin ən böyük sayı Çindədir. Bununla yanaşı, inkişaf etmiş ölkələrdəki TMK-da məşğulluq azalır. Belə ki, 2001-2007-ci illərdə xarici şirkətlərin ABŞ-da yerləşən filiallarında işləyənlərin sayı yarım milyondan çox azalmış və 5 milyon nəfər təşkil etmişdir. Bu, ətraf mühiti çirkləndirən bir sıra istehsalların inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülməsinin nəticəsidir. ABŞ-m şirkətləri xaricdə birbaşa investisiyaların ən böyük sərmayəçisi olduğuna görə, xarici filialların yerləşdiyi bütün ölkələr arasında ən çox iş yeri (9,2 milyon) onun xarici filialları tərəfindən yaradılmışdır (2001- 2008-ci illərdə).
nəzarəti altında olan xarici korporasiya və fımıalarda təşkil olunmasıdır. Bu məqam onların perspektiv gördükləri hallarda dinamik artımını şərtləndirir. Xarici bazarlarda əməliyyatlar aparan milli firmanın, bir qayda kimi, xarici 415 filialları və kapital qoyuluşları yoxdur, gəlirlərini öz ölkəsində istehsal olunan malların və xidmətlərin satışından əldə edir. TMK isə çoxsaylı ölkələrdən olan işçilərin əməyindən bilavasitə istehsal prosesində istifadə edir, yəni milli fımıaya yalnız məhsul satışı prosesinin beynəlmiləlləşməsi xas olduğu halda, TMK üçün istehsal prosesinin öziiniin beynəlmiləlləşməsi səciyyəvidir. Məhsuldar qüvvələrin beynəlmiləlləşməsinə həlledici dərəcədə təsir göstərən və keyfiyyətcə yeni təzahürün - dünya iqtisadiyyatının qloballaşmasının inkişafına imkan yaradan transmilli korporasiyalar özündə istehsal amillərinin təkamülünün sürətlənməsini, intensivləşməsini və inteqrasiyasını təcəssüm edir. Eyni zamanda TMK infonnasiya texnologiyaları inqilabının baş verdiyi şəraitdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində yüksələn beynəlxalq səviyyəyə istehsal amillərinin uyğunlaşma dərəcəsini də əks etdirir. Onların beynəlxalq səviyyəyə ayrı-ayrı milli kapitalların qovuşması zəminində şaxələndirihniş inhisarlaşma formasında uyğunlaşması, artıq milli sərhədlər çərçivəsində adekvat surətdə inkişaf edə bilməyən istehsal amillərinin (məhsuldar qüvvələrin) tərəqqisi üçün geniş meydan açır. Ancaq inhisarlaşma, qəti surətdə «ultrainhisarlaşma» yolu ilə gedən birxətli proses deyil. Bunun yanında dövlətin, habelə başqa «mühitin», o cümlədən başlıca olaraq məhz TMK-nm fəaliyyəti nəticəsində yaranan qlobal böhran nəticəsində xeyli güclənən ictimai rəy amilinin təsirini özündə ehtiva edən əks-inhisar prosesləri inkişaf edir. TMK-nm strategiyaları. Korporasiyanın strategiyaları - onun öz məqsədlərinə nail olmaq üçün, dəyişən bazar şəraitində istifadə etdiyi üsullar və metodlardır. Strategiyalarını reallaşdırmaq üçün beynəlxalq korporasiyalar investisiya qoyuluşlarının müxtəlif modellərindən istifadə edir: •
•
transplantasiya; •
strateji alyanslar; •
beynəlxalq qovuşmalar və əldəetmələr; •
beynəlxalq çarpazlaşdımıalar. «.Sıfırdan» investisiya qoyuluşları - müxtəlif ölkələrdə yeni müəssisələrin inşa edilməsidir.
ayrı-ayrı (əsasən quraşdınna) istehsalların qəbul edən ölkəyə köçürülməsidir. Dünya təcrübəsində bu strateji modeli ilk dəfə Yaponiyanın və Cənubi Koreyanın avtomobilqayırma TMK-sı tətbiq etmişdir. 416 Yüklə 7,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|