Federasiyası), «OHGC» (Hindistan), «Petrobraz» (Braziliya), «Petronas»
(Malayziya) şirkətlərinin xaricdə ümumi hasilatının həcmi 10 il öncə cəmi 22
milyon barrel olsa da, 2008-ci ildə 630 milyon barrel neft ekvivalentini ötüb
keçmişdir. 2005-2008-ci illərdə Çinin «NİNC», «CNPC» və «Sinopec»,
Hindistanın «OHGC Videsh» neft korporasiyası bütün dünyada neft və qaz
hasilatına külli məbləğdə investisiya qoymuşdur. Həm «CNPC», həm də
«Petronas» 10-dan artıq ölkədə neft və qaz hasilatında iştirak edir. Bazarları
formalaşmaqda olan ölkələrin bir neçə neft TNK-sı, müxtəlif səbəblərdən, o
cümlədən sanksiyalar üzündən inkişaf etmiş ölkələrin TNK-nm işləyə
bilməyəcəyi dövlətlərə investisiya qoyur (cədvəl 16.1).
Dağ-mədən sənayesində 10 ən iri şirkətin dünya üzrə hasilatın
həcmindəki payı dunuadan artır. UNCTAD-m qiymətləndirməsinə əsasən,
transsərhəd QƏ seriyası başa çatdıqdan sonra 10 ən iri dağ-mədən şirkətinin
dünya üzrə enerji daşıyıcısı olmayan faydalı qazıntıların hasilatının dəyər
ifadəsində həcmindəki payı 1995-ci ildəki 26%-dən 2008-ci ildə 34%-dək
çoxalmışdır. Statistikaya görə, bu pay 2009-2010-cu illərdə də saxlanmışdır.
Metalların ayrı-ayrı qrupları üzrə cəmləşmə səviyyəsi daha yüksəkdir; belə ki,
2008-ci ildə dünyada mis hasilatının 58%-i 10 ən iri şirkətin payına düşürdü.
Bunun əksinə olaraq, ötən onillikdə neft-qaz sənayesində cəmləşmə səviyyəsi
kifayət qədər sabit qalmış, dünya üzrə hasilatın ümumi həcmində 10 ən iri
istehsalçının payı təqribən 41% olmuşdur.
CədvəllG.l
Dünyanın ən iri 10 dağ-mədən və neft şirkəti, 2008-ci il *
Yer
Şirkətin adı
Yerləşdiyi ölkə
Dövlət
mülkiyyəti,
%
Dünya
üzrə
hasilatda
payı, %
Hasilat
aparılan
ölkələrin
sayı
Dağ-mədən sənayesi
1
ВНР Billiton
Avstraliya
-
4,8
7
2
RioTinto
Böyük Britaniya
-
4,6
10
3
KVRD
Braziliya
12
4,4
-
4
Anglo/American
Böyük Britaniya
-
4,3
9
5
Codelco
Çili
100
3,2
-
6
Норникель
Rusiya
Federasiyası
-
2,2
1
7
Phelps Dodge
ABŞ
-
2,0
2
8
Grupo Mexico
Meksika
-
1,6
2
443
9
Newmont Mining
ABŞ
-
1,3
7
10
Freeport McMo Ran
ABŞ
-
1,3
1
Ən iri 10 şirkət
birlikdə
29,7
Neft-qaz sənayesi
1
Saudi Aramco
Səudiyyə
Ərəbistanı
100
8,8
-
2
Газпром
Rusiya
Federasiyası
51
7,7
2
3
İMNŞ
iran islam
Respublikası
100
3,9
-
4
Exxon Mobil
ABŞ
-
3,7
23
5
Pemex
Meksika
100
3,5
*
6
British Petroleum
Böyük Britaniya
-
3,3
19
7
Royal Dutch Shell
Böyük Britaniya /
Niderland
-
3,2
25
8
CNPC
Çin
100
2,4
14
9
Total
Fransa
-
2,1
27
10
Sonatrac
Əlcəzair
100
1,9
1
Ən iri 10 şirkət
birlikdə
40,5
əsasında).
UNCTAD 2009 (Xammal materialları qrupunun və IMS, 2009-cu il məlumatlarının
Hasilat sənayesində işləyən transmilli korporasiyalar tərəfindən
yerləşdirilən investisiyaların hərəkətverici qüvvələri və həlledici amilləri
fəaliyyət növləri, sahələr və şirkətlər üzrə fərqlənir. İstehsal zəncirinin
başlanğıcında (kəşfiyyat və hasilat) XBİ-nin yerləşdirilməsi zaman TMK-nın
təbii resursları əldə etmək imkanı və digər layihələrdə iştirak etməsi
mülahizələri üstündür. TMK-ya özünün neft emalı zavodlarının yaxud emal
sənayesi müəssisələrinin tələbatının ödənilməsi, mineral məhsulların bilavasitə
qəbul edən ölkənin, yerləşdiyi ölkənin bazarlarında yaxud beynəlxalq
bazarlarda satışı yaxud öz ölkəsinin enerji daşıyıcılarına və başqa mineral
məhsullara strateji ehtiyaclarının (həmin ölkənin hökuməti tərəfindən
müəyyənləşdirilmiş) ödənilməsi üçün resurslar tələb oluna bilər. Bu
mülahizələr son dövrlərdə Asiyanın dövlət TMK-nın xarici əməliyyatlarının
genişlənməsinin başlıca amillərindən biri olmuşdur.
Bazarın mənimsənilməsi mülahizələri xaricdə emal
üzrə fəaliyyətin
444