L Dərslik komplektinin ümumi prinsipləri

İkinci addım. Lövhədə aşağıdakı kimi bir cədvəl çəkilir.
Üçüncü addım. Mətnin başlığı oxunur. Mətnə aid çəkilmiş şəklə baxırlar.
Mətndə nədən danışılacağı barədə təxminlər soruşularaq “Sizin fikrinizcə, nə
baş verəcək?” sütununda qeyd edilir. Onların niyə belə düşündükləri isə “Niyə
belə düşünürsünüz?” başlığının altında qeyd edilir.
Dördüncü addım. Mətnin 1-ci hissəsi oxunur. Mətndaxili sual cavab -
landırılır. Şagirdlərin verdikləri proqnozun özünü necə doğrultduğu yoxlanılır.
Onların cavabları “Əslində, nə baş verdi?” başlığının altında qeyd edilir. 
Beşinci addım. Növbəti hissədə nə baş verəcəyi soruşulur. Eyni qaydada
proqnozlar və həmin proqnozu irəli sürməyə əsas verən dəlillər uy ğun başlıq -
ların altında yazılır. 2-ci mətndaxili sual cavab landırılır. 
Digər hissələr də bu qaydada oxunduqdan sonra aşağıdakı sxem üzrə
hekayə xəritəsi tərtib olunur.
5-ci tapşırığı yerinə yetirərkən şagirdlər Qarabağ konfliktinin tarixi kökləri
barədə fikirlərini açıqlamalıdırlar. 
Söz ehtiyatı
(St. 2.1.2) 
4-cü tapşırıqda “dilini tapmışdı” frazeoloji birləşməsinin hansı
mənanı ifadə etdiyi müəyyənləşdirilir. Belə ki, “atın dilini tapmışdı” ifadəsində
Sizin fikrinizcə,
nə baş verəcək?
Niyə belə
düşünürsünüz?
Əslində, nə baş
verdi?
Başlığı  oxu duq  dan
sonra
İlk hissəni oxu 
duq -
 dan sonra
2-ci hissəni oxu duq -
dan sonra
3-cü hissəni oxu duq -
 dan sonra
Bütün hekayəni oxu -
duq dan sonra
Ziddiyyətin başlandığı
hadisə
Ziddiyyət necə həll  
olundu?
Ziddiyyətin ən kəskin
yeri
Hadisələrin baş verdiyi  
Hadisələrin dinamikası  
məkan
zaman
Obrazlar  
baş qəhrəman
digər obrazlar
116
V 
BÖLMƏ 
Çap üçün deyil

---

atın yeni sahibi atı ram etmək üçün vəziyyətdən çıxış yolu kimi onunla Azər -
baycan dilində danışırdı. “Fikir götürdü” də frazeoloji birləşmədir və burada
birləşmənin ikinci tərəfi məcazi mənada işlənmişdir. Sonra şagirdlərə mətndən
frazeoloji birləşmələrə aid başqa nümunələr də tap 
ma ğı tap 
  şırmaq olar
(torpağın so yuğu canına işləyirdi və s.).  
Yazı
(St. 3.1.3) 
6-cı tapşırığa əsasən, şagirdlər Qarabağ atları haqqında mə lu -
mat toplayaraq təqdimat hazırla malıdırlar. Əlbəttə, bunun üçün ən zəngin
mən bə internet materialları ola bilər. Bununla yanaşı, müəllim B.Vahabza -
dənin “Qarabağ atı” şeirini də tapıb araşdırmaya cəlb etməyi tapşıra bilər. Bu
şeir mövzu etibarilə (qürbətdə həsrət çəkən Qarabağ atı) “Həsrət” mətni ilə
bağlıdır. Şeirdə 1956-cı ildə İngiltərə kraliçasına hədiyyə olaraq göndərilmiş
“Zaman” adlı Qarabağ atından danışılır. Xüsusilə aşağıdakı misralar dərs -
likdəki mətnlə çox səsləşir: 
İstəyir ki, ayağının altındakı
Böyüdüyü torpaq olsun.
İstəyir ki, belindəki
Yarışlarda nəmər alan jokey deyil,
Vuruşlarda zəfər çalan
igid olsun!
Dil qaydaları
(St. 4.1.2) 
7-ci tapşırıq dil qaydaları üçün motivasiya rolunu oynayır. Mətn -
də göy rənglə verilmiş sözlər ixtisar edilərək oxunur, baş vermiş məna və in-
tonasiya dəyişikliyi izah edilir. Müəllim qeyd edir ki, cümlədəki fikrin daha təsirli
ifadə olunmasına xidmət edən ədatlar cümlədən çıxarıldıqda məna dəyişikliyi
baş vermir, yalnız emosionallıq azalır. İlkin məlumatla kifayətlənən müəllim
şa girdlərə ədatları yerli-yerində işlətməyi (8-ci tapşırıq), cümlələrdə ədatları
və onların məna növlərini müəyyənləşdirməyi, yeni cümlələrdə işlətməyi (9-
10-cu tapşırıqlar) tapşırmaqla onların məntiqi və yaradıcı təfəkkürünü inkişaf
etdirə bilər. Çalışmada ədatların mə na növlərini müəyyən edərək cədvələ yaz-
maq tələb edilir. Bu zaman ça lış maq lazımdır ki, şagirdlər  etdikləri seçimi
əsaslandırsınlar.
Ədatların məna növlərini (xüsusən də əmr, qüvvətləndirici və arzu ədat -
larını) müəyyənləşdirərkən onların işləndiyi cümlədə  feillərin şəkilləri əsas
rol oyna yır. 11-ci tapşırıq üzərində aparılacaq iş şagirdlərdə həmin bacarıqları
for ma laşdırmağa imkan verir.
Qiymətləndirmə
Müəllim girişdə verilmiş rubrik nümunələrinə əsasən (səh. 18-19), müxtəlif ba -
carıqların yoxlanılması üzrə rubriklər hazırlamalı və qiymətləndirmə aparmalıdır.
117
DƏYƏRLƏRİMİZ
Çap üçün deyil

---

Dərs 28. GƏTİR, OĞLUM, GƏTİR (3 saat)
Motivasiya
Lövhədən şəhər və kənd mənzərəsini əks etdirən iki şəkil asılır. Müəllim
təklif edir ki, şəkildə gördüklərini müqayisə etsinlər. Müqayisə zamanı söy -
lənilən fikirlər ayrı-ayrı sütunlarda qeyd edilir. Oxşar və fərqli xüsusiyyətlər
söylənilir.
Oxu
(St. 2.2.1) 
Müəllim əvvəlcə mətni səssiz oxumağı, şeirdə ifadə olunan
fikirlərə uyğun səs tonu müəyyən etməyi tapşırır. Bundan sonra səsli oxuya
başlanır. Şeir hissə-hissə oxunur. Hər hissəni bir şagird oxu yur. Şeiri oxuyan
şa girdə tapşırılır ki, informasiyaya uyğun səs tonu seçsin, uyğun temp və fa -
silələri gözləməklə şeiri oxusun.  
Söz ehtiyatı
(St. 2.1.1, st. 2.1.2) 
Oxu  mətndaxili tapşırıqların yerinə yetirilməsi ilə
davam etdirilir. Bu tapşırıqlar daha çox şeirdəki bədii ifadə vasitələrinin, mə -
cazi mənalı söz və birləşmələrin araşdırılmasına yönəlib. 1-ci mətn da xili tap -
şı rıq “çomaq aləmi” ilə “qələm aləmi”nin  müqayisəsini  tələb edir. Müqayisəni
ilk mis radan başlayıb “Çomaq bir aləmdir, qələm bir aləm...” mis ra sına qədər
da  vam etdirmək mümkündür. Yalnız bu zaman ifadələrin məcazi məna da şı -
dığı qənaətinə gəlmək mümkündür.
2.1.1 və 2.1.2 standartlarını reallaşdırmağa im kan verən 2-ci mətndaxili
tapşırıq “xal” sözünün mətndəki mənasını digər mənalarla tutuşdurmağı tə -
ləb edir. Sözün izahlı lüğətlərdəki müxtəlif mənalarını müqayisə edən şa gird -
Standartlar
Təlim nəticələri
2.2.1. Səs tonu, temp və fasiləni göz -
lə məklə mətni oxuyur. 
Şeirin poetikasına və ifadə etdiyi fikrə
uyğun səs tonu seçir. 
2.1.1. Tanış olmadığı sözlərin konteks -
tə uyğun mənasını dəqiqləşdirir.
Tanış olmadığı sözlərin kon tekstə görə
mənasını təxmin edir və lüğətin köməyi
ilə də qiq ləşdirir. 
2.1.2. Mətndəki sözlərin həqiqi və ya
məcazi mənada işləndiyini izah edir. 
Məcazi mənada işlənmiş söz və ifa də -
ləri müəyyənləşdirir və məna larını izah
edir.
1.1.1. Dinlədiyi məlumatda ton, əhvali-
ruhiyyə və emosiyanı müəyyən edir.
Dinlədiyi nitqdəki ifadələrə əsa sən ton
və emosiyanı mü əy yən edir. 
4.1.4. Nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı
qaydalara əməl edir. 
Ədatların yazılışı qaydalarına əməl edir.
4.1.2. Sözləri ümumi qrammatik məna -
la rına görə fərqləndirir.
Qrammatik omonimlik təşkil edən söz -
lə ri nitq hissələrinə görə fərqləndirir.
118
V 
BÖLMƏ 
Çap üçün deyil

---