M. A. Axmatov Toshkent To‘qimachilik va yengil sanoat insti tuti kafedra mudiri, t f. n, dotsent
-bob . PAXTANI DASTLABKI VA QAYTA
Yüklə 3,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1-bob
. PAXTANI DASTLABKI VA QAYTA ISHLASH TEXNOLOGIYASI 5 1.1. PAXTACHILIKNING XALQ XO‘JALIGIDAGI O‘RNI Qishloq xo‘jaligi — xalq xo‘jaligining eng yirik tarmoqlaridan biri bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotida xalqning moddiy farovonligini yuksaltirishda katta ahamiyat kasb etadi. Iste’mol fondining katta qismi qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan hamda qishloq xo‘jalik xomashyosidan ishlab chiqariladigan sanoat mahsulotlaridan tashkil topadi. Sanoat va oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishda paxta eng qimmatli xomashyo turlaridan biri hisoblanadi. U o‘zining ahamiyati jihatidan mamlakat iqtisodiyotida g‘alla va boshqa g‘oyat muhim xomashyo turlari bilan bir qatorda turadi. Paxta — paxta tozalash sanoati uchun xomashyo, paxta tolasi esa to‘qimachilik, trikotaj, poyabzal, yengil sanoat va boshqa tarmoq lar uchun yarim tayyor mahsulot sifatida xizmat qiladi. Chigitdan xalq iste’moli uchun tozalangan har xil moy, uning chiqitlaridan glitserin hamda yog‘ kislotalari ishlab chiqariladi, bulardan o‘z navbatida sovun, kir yuvish poroshoklari, linolium, izolatsiya lentalari, kleyonka, kinoplyonka, suv o‘tkazmaydigan mato, sun’iy teri va sun’iy kauchuk olinadi. Maxsus kimyoviy usul da ishlangan paxta lintidan selluloza, undan esa sun’iy ipak oli nadi. Gidroliz sanoatida shulxadan foydalaniladi: 1 t shulxadan 150 kg furfurola olish mumkin, bu esa smola va plastik massa, sintetik tola, dori preparatlari uchun xomashyo bo‘lib xizmat qiladi. G‘o‘za barglari organik kislotalar uchun, poyalari esa har xil nav qog‘oz va ba’zi boshqa materiallar ishlab chiqarish uchun manba hisoblanadi; fermentlangan g‘o‘za poyalari oziq achitqilari olishda xomashyo bo‘lib xizmat qiladi. Paxta sanoati uzluksiz rivojlanishi natijasida paxtadan olina digan mahsulotlar assortimenti ko‘payib bormoqda hamda boshqa sanoat tarmoqlarida, shu jumladan, og‘ir industriyada — avtomobil, aviatsiya, elektrotexnika va kimyo sanoatlarida ulardan foydalanish ko‘lami tobora ortmoqda. Shu tariqa paxtachilik — sanoat tarmoqlari kompleksining xomashyo bazasi bo‘lib, ixtisoslashtirilgan rayonlarning yuksalishi va rivojlanishi uchun xizmat qilmoqda. Bu noyob, universal o‘simlikdan kompleks ravishda foydalanish yo‘li bilan paxtachilikni chiqitsiz tarmoqqa aylantirish masalasi qo‘yilmoqda. 1.1-rasmda paxta o‘simligidan (g‘o‘zadan) olinadigan mahsu lotlar turlari keltirilgan. 6 1.1-rasm. G‘o‘zadan olinadigan mahsulotlar: 1 — flanel; 2 — sochiqbop gazlama; 3 — viskoza; 4 — satin; 5 — trikotaj; 6 — chit; 7 — ich kiyimbop gazlama; 8 — shtapel; 9 — tukli gazlama; 10 — paxta; 11 — momiq; 12 — ip; 13 — kalava; 14 — fibpa; 15 — sellofan; 16 — shnur; 17 — selluloza; 18 — qog‘oz; 19 — tola; 20 — chigit; 21 — atsetil selluloza; 22 — sun’iy shoyi; 23 — atsetat shoyi; 24 — sun’iy fetr; 25 — sinmaydigan oyna; 26 — dinlium; 27 — brezent shlanga; 28 — sun’iy charm; 29 — izolenta; 30 — karton; 31 — kunjara; 32 — chigit mag‘izi; 33 — shulxa; 34 — kapron; 35 — neylon; 36 — vitamin «E»; 37 — fitin; 38 — sun’iy kauchuk; 39 — kallodiy; 40 — portlovchi modda; 41 — samolyot laki; 42 — fotoplyonka; 43 — olif; 44 — steorin; 45 — glitserin; 46 — moy; 47 — sovun; 48 — glukoza; 49 — lignin; 50 — vino spirti; 51 — endotal; 52 — polivilvanli smola; 53 — furforal; 54 — qog‘oz; 55 — filtr qog‘ozi; 56 — elektr shnuri; 57 — yonilg‘i; 58 — spirt; 59 — uglekislota; 60 — poya va chanoq; 61 — barg va po‘stloq; 62 — kalsiy oksalat; 63 — smola; 64 — limon kislotasi; 65 — kraxmal. Dunyo bo‘yicha paxta tolasining yetishtirilishi va ishlatilishi Paxta dunyoning besh qit’asida — Osiyo, Amerika, Afrika, Avstra liya va Yevropada o‘stiriladi. G‘o‘za o‘stirishning shimoliy arse nali shimoliy kenglikning 38—47° paralleli (Qora qal pog‘is ton)dan, janubiy chegarasi kenglikning 35° paralleli (Avstra liya)dan o‘tadi. Jahon paxtachiligining asosiy rayonlari shi moliy kenglikning 37 va 43° o‘rtasidadir. Dunyoda paxta tolasi yetishtirish keyingi to‘qqiz yil mobayni (1975—1983-yillar) davomida 11,7 mln tonnadan 14,9 mln tonnagacha 7 yoki 27,3 % ga ko‘paydi. Paxta yetishtirish 4,6 % ga qis qargan Yevropani mustasno qilganda u Osiyoda 26,5 %, Ame rikada — 29,6 % va Avstraliyada paxta yetishtirish 5 baravardan ziyod ko‘paydi. Paxta yetishtirish ekin maydonlarining ko‘payishi va hosildorlikning o‘sishi hisobiga oshib bordi. Butun dunyodagi ekin maydonlari 1975-yildan 1983-yilgacha o‘rta hisobda 29,8 dan 32,2 mln gektargacha yoki 8 % ga kengaydi. Osiyo, Amerika va Avstraliyada paxta maydonlari shu yillarda 10,2, 11,5 % kengaytirildi va paxta yetishtirish 4 baravar oshdi, Yevropa va Afrikada esa birmuncha kamaydi. Osiyoda ekin maydonlari — Xitoyda eng ko‘p — 4,8 dan 5,7 mln gektarga oshdi. Hindistonda 7,4 dan 8 mln gektarga, Pokistonda 1,8 dan 2,2 mln gektarga yetdi. Amerikada taqqoslanayotgan davrlar mobaynida ekin maydonlari 3,5 dan 4,1 mln gektarga va Braziliyada 1,8 dan 2,1 mln gektarga ko‘paydi. Paxta ekuvchi mamlakatlardan ko‘p ekin maydonni Hindiston egalladi. 1981—1995- yillari deyarli 8 mln gektar yoki dunyo bo‘yicha ekilgan maydonlarning qariyb 25 foizini tashkil etdi. Biroq dunyo bo‘yicha 1981—1995-yillari eng ko‘p (3,7 mln t) paxta tolasi Xitoyda yetishtirildi. Xitoyning dunyo bo‘yicha paxta yetishtirish borasidagi salmog‘i 1975-yili 19,8 % dan 1981—1995-yillarda 24,8 % gacha oshdi. 1983-yili Xitoyda paxta tolasi yetishtirish 4,5 mln tonnadan oshib ketdi. Paxta yetishtirish da bunchalik katta odim tashlashga ekin maydonlarini ko‘paytirish va hosildorlikni oshirish hisobiga erishildi. Xitoyda g‘o‘za o‘sti rishga yaroqli to‘rtta agroiqlim zonalari ajratilgan. Bular Xuanxe, Yanszi daryolari vodiylari, shimoli-g‘arbiy va shimoli-sharqiy tumanlardir. Keyingi yillarda paxta ekish markazi mamlakatning shimoliy tumanlariga surilib bormoqda. Tarmoqni rivojlantirish hukumat tomonidan belgilangan dastur, xarid narxlarini oshirish va hokazolar yordamida rag‘batlantirilmoqda. Hozirgi vaqtda butun dunyodagi paxtaning 63 % dan ko‘prog‘i Osiyo qit’asida yetishtirilmoqda. To‘qimachilik mahsulotining dunyo miqyosidagi balansi 8 (Ma’lumot: 2005-y. 140 mln t.) (Manba: JSA, internet) Amerika qit’asida jami paxtaning qariyb 27 foizi yetishtirilyapti. Bu qit’adagi barcha mamlakatlarga nisbatan AQSHda eng ko‘p paxta tolasi olinmoqda. 1981—1995-yillari 2564 ming t yetishtirildi yoki 1975- yildagiga nisbatan 756 ming t ko‘p paxta olindi. To‘qimachilik mahsulotining dunyo miqyosidagi balansi 2000-y. AQSH da paxta yetishtirish bilan janubiy shtatlar: Texas, Mis sisipi, Arkanzas, Alabama, Jordjiya, Luiziana shtatlari; g‘arbiy shtatlarida esa: Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko shug‘ullanadi. Shimoliy va markaziy Amerikada, Meksika, Nikaragua, Gvatemala va Salvadorda ham paxta yetishtiriladi. Janubiy Amerikada Braziliya, Argentina, Peru, Kolumbiya, Venesuela, Paragvay va Ekvadorda paxta o‘stiriladi. To‘qimachilik mahsulotining dunyo miqyosidagi balansi kelajakda 9 (Ma’lumot: 2010-y. 80 mln t.) (Manba: JSA, internet) Afrika qariyb 8 % paxta yetishtiradi. Asosiy mamlakatlar Misr va Sudan bo‘lib, shu kontinentda yetishtiriladigan paxtaning 55 foizi mazkur mamlakatlar ulushiga tushadi. 1981—1995-yillari Sudan, shuningdek FSQ (Fil suyagi qirg‘og‘i), Chad va Malida, ayniqsa ko‘p paxta yetishtirildi. Bu mamlakatlarda boshqa xil ekin o‘stirish imkoniyatlari cheklanganligi tufayli paxta eksport qilishdan chet el valutasini olish maqsadida paxta yetish tirishni rag‘batlantirishga qaratilgan hukumat siyosatini amalga oshirish sababli paxta maydonlari kengaytirilgandi. Paxtachilik Avstraliyada tez sur’atlar bilan rivojlana bordi. Ekin maydonlarini kengaytirish va hosildorlikni oshirish yo‘li bilan to bora ko‘p paxta olinmoqda. 1981—1995-yillari Avstraliyada tola chiqishi gektaridan 1124 kg ni tashkil etdi va hosildorlik jihatidan u dunyoda faqat Isroildan keyin ikkinchi o‘rinni egalladi. Paxta tolasining asosiy iste’molchilari bo‘lgan yirik mamlakatlar 2000-yil (mln tonna hisobida) Dunyoda paxta tolasini ishlab chiqaruvchi yirik mamlakatlar, 2000-yil (mln tonna hisobida) |