M a d a n iy a t V a din

Oyoq - qo '/in bog 'lab, qo 'y kabi so 'ydi,
Tomog'i tagiga :ar dsshsha qo'ydi.
Sarv 
boshini 
ayladi 
tanidan 
judo,
Tozaqan dashshaga to 'Idi, behido.
Buyurilgan joyga dashshani jallod,
Olib borib, to'kdi, pokxium i bedod.
Ajabo, dashshani qay yerga qotil.
To 'kkan bo 'Isa, undan о 'sib chiqdi gul.
Sizga aytib beray uning nishonin,
Bu giyohning nomi, «Siyovush qoni».
Keyinchalik bahorda tabiatning uyg'onishini Siyovushning gul-chechak bilan 
qayda tirilishi ramzi sifatida qabul qilganlar. So'g'diylar o'rtasida Siyovush 
obraziga hurmat shunchalik baland bo'lganki, hatto uning obrazini tabiatning 
tirilishi va o'lishi xudosi darajasiga ko'targanlar.
Tarixchi M uhammad Narshaxiy ham o 'zining «Buxoro tarixi» asarida Huxoro 
atrofida m ug'lam ing 700 atrofidagi qal'a-ko'shklar va otashparastlam ing 
ibodatxonalari bo'lganligini yozadi. N arshaxiy Buxoroda butparastlaming bozori 
Siyovush kulti bilan bog'liq bo'lgan. Butlar har yili yovqotilgan va uning o'rnlga- 
xudoning yangitdan tirilishi ramzi sifatida yangisi yaratilgan. Nurshaxiyning 
yozishicha, «duradgorlar va naqqoshlar u yildan bu yilgacha Iml yo'nib, 
belgilangan kunda ... bozorga keltirib sotishar va xalq uni sotib ulishar ekan. Har 
qachon but yo'qolsa yoki sinsa yoki eskirsa... boshqasini topib olishar va eskisini
32

---

tashlar ekanlar». Qadimgi Xorazm o'lkasi tarixi va etnografiyasini keng tadqiq 
etgan S.P.Tolstov, Ya.G'ulom ov, Jabborov va boshqalar xorazmliklarning eng 
dastlabki diniy tasavvurlari animizm, totemizm, fetishizm, magik ko'rinishda 
bo'lganligi va eramizdan avvalgi I- ming yillik o'rtalariga kelib, quyosh so'ngra 
esa olovga sig'inganliklarini ko'rsatib o'tadilar. Yetnograf olim G.Snesaiyev esa 
xorazmliklar bir zamonlar quyoshga topinganlar, e'tiqod belgisi hisoblangan 
quyosh tasviri uy-ro'zg'or jihozlari hisoblangan turli xil idishlar, namat, gilam, 
eshiklarda muhrlanganligini la'kidlab o'tadi. O'zbekistonning boshqa hududlariga 
nisbatan iqlimi sovuq keladigan xorazmliklar uchun quyosh tafti va yorug'ligi o 'ta
muhim bo'lgan. Shu boisdan ham qadimgi xorazmliklar dastlab quyoshni, so'ngra 
olovni muqad-daslashtirganlar. eramizdan avvalgi V-I asrlar zardushtiylik dinining 
shakllanishi va mustahkamlanishi davrlari hisoblanadi. Xuddi mana shu davrda 
bunyod etilgan qadimgi Xorazm shahar-qal'alari: Qo'yqirilganqal'a, Jonbosqal'a, 
Bozorqal'a, A yozqal'a, Tuproqqal'alarda olib borilga tadqiqotlar ulaning 
barchasida otashparastlar ibodatxonalari mavjud bo'lganligini ko'rsatadi. Ayrim 
qal'alar (masalan, Jonbosqal'a)dan topilgan buyumlardan ot tasviri yoki spool 
haykalchalar qadimgi xorazmliklarning otga sig'inishi (totemistik qarashlari)dan 
darak beradi. Albatta, ko'hna Xorazmning keyingi davrlar tarixida «Avesto»da 
ko'rsatilgan dehqonchilik m a'budasi Anaxitaga, Amudaryo xudosi va kemachilar 
homiysi er Xubbiga va tabiat hodisalariga sig'inish mavjud bo'lganligini 
ko'rsatadi. Umuman olganda, qadimgi xorazmliklarning afsonalari, yozuvi va 
diniy qarashlari qal'alardan topilgan san'at va hunarmandchilik namunalari bu 
o 'lk a xalqlarining m a'naviy madaniyati, estetik didi va dunyoqarashi nihoyatda 
yuqori bo'lganligini ko'rsatadi. Beruniyning ma'lumotlariga ko 'ra va olimlaming 
tasdiqlashicha, eramizdan avvalgi III - II asrlarda Xorazmda Q o'yqirilganqal'ada 
mustaqil astranomik kuzatish ishlari* olib borilgan markaz va yulduzlar jadvali 
mavjud bo'lgan. Eramizdan avvalgi I ming yiliikning birinchi yarmida yaratilgan 
«Avesto» matnlariga e'tibor bersak, qadim ajdodlarimiz o 'sh a davrlardayoq 
dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikni rivojlantira olganligini ko'ramiz. 
«Avesto» ning «Yasna» va «Vandidod» kabi qismlarida Ahuramazdaning eng 
yaqin yordamchilari, y a'n i buyuk kuch-qudratga ega bo'lgan ilohlardan biri —
Xshatra Varya m a'danlardan turli xil buyumlar yasovchi hunarmandlar homiysi 
sifatida qabul qilinadi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, eramizdan 
avvalgi I ming yiliikning boshlaridayoq Markaziy Osiyo hududida ijtimoiy- 
iqtisodiy narishlar sodir bo'lgan. Dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchink 
inmlaniyati ancha rivojlanib, mehnat taqsimoti tugallanib ulgurgan, ijtimoiy 
tabaqalanish 
amalga 
oshib, 
davlat 
hokimiyati 
o'm atilgan 
va 
mustaqil 
davlatchilikning tamal toshi qo'yilgan. Ayniqsa, Qadimgi moddiy va m a'naviy 
madaniyatimiz haqidagi m a'lum otlam i, eng avvalo, «Avesto»dan, shuningdek, 
yunon tarixchilari Gerodot, Kvint Kursiy Ruf, Plutarx, Arrian, Diodor, Strabon, 
Pompey Trog, Yustiri asarlaridan olish mumkin. Masalan, Strabon xorazmiylami 
sak-massagetlar turkumiga kiritadi, qadimgi so'g'dlar va baqtriyaliklar turmush 
tarzi va xulq-atvori bilan o 'zaro farqlanmaydi, deydi. Tarixiy va arxeologik 
manbalarga k o 'ra xorazmiylar, baqtriyaliklar va so'g'diylar o’z kiyim-kechaklari, 
hosh kiyimlari, qurol-aslahalari bilan saklardan farq qilmaganlar. Vohadagi ular
33

---

saklar bilan deyarli bir tilda gaplashganlar. etnik jihatdan dehqonchilik vohalarida 
joylashgan elatlarda Amudaryoning yuqori havzasidagi xorazmiylar, Gurgan quyi 
oqimidagi girkanlar, Kopetdog etaklaridagi umumiy nomdagi parfianlar, M urg'ob 
havzasidagi 
m arg'iyonlar, Zarafshon, Qashqadaryo vohalaridagi 
so'g'dlar, 
Surxondaryo vohasidagi baqtriyaliklar va parkana (Farg'ona) liklar tarixiy 
m anbalarda tilga olinadi. Yuqori Amudaryoning ikki sohilidagi barcha elatlar 
eramizdan avvalgi I ming yillik o'rtalarida yuksak m adaniyatga ega bo'lib, 
irrigatsiya va qurilish inshootlarini hunarmandchilik va 
G 'a rb san'ati sirlarini 
egallagan, z o 'r m a'naviy qadriyatlam i yaratgan etnik Bilimlar, hatto qo'shni 
davlatlarga o ’z ta'sirini o'tkazganlar. Har qanday xalq yoki elatning dovrag'i o 'z
madaniyatining o 'ta rivojlangan, isblab chiqarishdagi yutuqlari va xalq og'zaki 
ijodi nam ynalarining keng qamrovligi bilan boshqa xalqlarga yetib boradi. 
Qadimgi yunon va rim tarixchilari o 'z asarlarida avlod-ajdodlarimizning turush- 
turmushi, hayot kechirishi, m ashg'ulot turi, qo'shni xalqlar bilan bordi-keldisi —
iqtisodiy va madaniy aloqalari, xarakteri va intilishlari haqida so 'z yuritadilar. 
Yunon solnomachisi Diodor o'zining «Tarixiy kutubxona» asarida M arkaziy 
Osiyoning qadimgi xalqlari: skiflar, saklar, massagetlar, arimasplar haqida 
qisqacha bo'lsa-da to'xtalib o'tadi. Hozir biz yashab turgan hududlarda qadim- 
qadimda skiflar va ulam ing turli qabilalari — shak (sak), massaget va boshqalar 
yashaganlar. 
Keyinchalik skiflar hozirgi 
Volga, Don, 
Dunay 
daryolari 
bo'ylarigacha bo'lgan hududlarai bosib olganlar. «Skiflar M arkaziy Osiyodan 
tarqalgan edi», 
deb yozadi rus olimi A.B.Ditmar o'zining «Skifiyadan 
elefantingacha» nomli asarida. Demak, turli sabablarga ko’ra (bizningcha, o ’zaro 
qabilaviy kelishmovchiliklar natijasida Markaziy Osiyo hududlaridan ketib qolgan 
skiflar Yevropaning ancha ichkarisigacha cho'zilgan bepoyon o'lkalarga kirib 
borib yashaganlar va u yerlarda o 'zig a xos madaniyatni yaratganlar,
Qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning ta'kidlashicha, skiflar quyidagi xudolarga 
sig'inganlar: «Tabiyati — m a'budalar m a'budi (yunonlarda Gestiya), Papey —
osmon xudosi (yunonlarda Zevs), A pi (Geya), Taytosir (Appolon) — cho'ponlar, 
keyinchalik poklik xudosi, Argim pasa (Afrodita) — sevgi, m uhabbat vago'zallik 
xudosi, Fagimasad (Poseydon) - dengiz xudosi. Skiflarda urush xudosidan 
boshqa xudolarga haykal o 'm atish, ibodatxona va mehrob qurish odat emas, —
deb yozadi tarixchi. G erodot sanab o 'tgan yetti xudo m a'bud zardushtiylaming 
yetti m a'budlari — A huram azda va Olti Amesha Spentalariy Voxu M anna 
(yezgu-niyat), A tavaxishta (to'g 'rilik , rost so'zlash), Xshatra V arya (um id va 
qudrat), Spenta Armayeti (komillik, mukammallik), Xaurvatat (salomatlik), 
Ameretat (umrboqiylik) ham da borliq haqidagi tushunchalariga muvoflq — yetti 
qavat osmon, yetti qavat yer, yetti sayyora haqidagi tushunchasi bilan bog'liq 
bo'lishi mumkin. Qadimgi skiflam ing diniy tushunchasi va tasavvurlari hamda 
xudolari yaxlit, muayyan tizim ga ega bo'lgan, ya'ni har bir m a'buda hayotning 
muayyan -bir sohasini boshqaradi, yuqoridan quyiga, asosiylari ikkinchi 
darajalilari bilan uzviy bog'liq tarzda tasavvur qilingan. Skiflar borliqni uch 
qism: osmon, o'rtalik va yerdan iborat deb bilganlar. Olov — esa ana shu uch 
qismni bir-biri bilan bog'laydi. Olov — ilohiy kuch, u Tahiti nomi bilan bog'liq, 
Tahiti sk if xudolari panteonida birinchi o 'rin d a turgan. U — asosiy xudo,
34

---

Xonadon, oila, o'choq xudosi hisoblangan. Shu sababli skiflar «shoh Tahiti nomi 
bilan» deb qasam ichganlar. Tabitining bosh xudo sifatida e'zozlangani bejiz 
emas, chunki olov к о 'chmanchilar hayotining manbayi, oilaning hamrohi, 
farovonligi va sihat-salomatligining asosiy omili bo'lgan. Har bir xonadonda 
o'choqning mavjudligi (keyinchalik olovxonaning paydo bo'lishi) urug'-aym oq 
birligining" timsoli hisoblangan. Bundan ko'rinadiki, skiflardagi muqaddas 
yettilik va uchlik raqamlari dastlab olovga sig'inuvchi ajdodlarimiz ilmiy, badiiy 
hamda diniy dunyoqarashlari, rasm-rusum, udum va marosimlarida, so'ngra 
Markaziy Osiyoda yashovchi turli qabila, elat va millatlar turmush tarzidagi 
muqaddas sonlar shaklida saqlanib kelingan. Ahmoniylar imperiyasi va 
Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari kirib keldi. Ahmoniylar 
saltanatini yemirib tashlagan Yunon-Baqtriya bosqini Markaziy Osiyo 
mintaqasini, xususan suhd madaniyatini aylantirdi. Yunon-Baqtriya davrida 
Oyxonum 
(Shim A fg’oniston), 
Saksanoxur va Tahtisangin 
(Tojikiston), 
Dalvarzin tepa, Yorqurg’on, Afrosiyob Talibarzi (O ’zbekiston) kabi shaharlar 
qurildi. Yunon harbiy manzilgohlari aholisining tushmush tarzi va madaniyatini 
aks ettiruvchi ellinistik uslubdan Yunon-Baqtriya shaharlarda ochib o ’rganildi. 
Infoatlar tosh, xom va pishiq g ’ishtdan tiklandi. Ustunlar korinf usulida 
ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib 
tekshirilganda ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar, cheti 
naqshlangan cherepitsa-anlifikslar singari unsurlangan foydalangan holda 
ko’rilgan. Y unon-Baqtriyapodsholigida teatr san’ati va musiqani rivojlanganligi 
to’g ’risida m a’lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik aktyorlar, 
musiqachi va raqqoslaming guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining 
«maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ulami klassik tragediya va 
komediyalardan farqi belgilangan matn bo’lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin 
u yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo’lgan. Aktyorlar sharoit, 
tomoshabinlaming ruhiyatiga ko’ra matnlami o ’zgartirganlar-musohaba, xazil- 
mutoyiba, havj, hikoya, -qo’shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa, 
ko’zbo’yamachilik va akrabatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari 
bo’lgan. Hukmdorlar homiylik ko’rsatgan mahalliy aktyorlar ham shakllangan; 
«Masxaraboz» Milliy teatming-namunasida hamon ellinistik belgilar saqlanib 
qolgan. Yunon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qoirshiqligi) turli tillami 
yonma-yon faoliyat ko’rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlaming o’zaro 
singishib ketishida ham ko’rinadi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda oromiy, 
Yunon-Baqtriya yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi yunon alfaviti asosida unga 
bitta harf qo’shim (jami 25 ta harf) baqtriya yozuvi vujudga kelgan. 
Zardo’shtiylik hukmron din sifatida saqlansada aholini yunon xudolari 
timsollariga sig’inish alomatlari paydo bo’lgan. Xorazm madaniyatini alohida 
ta’kidlash lozim. Shu mintaqa sug’oriladigan dehqonchilik, shahar madaniyati 
shakllangan eng qadimgi manzilgohlardan bo’lib, bu yerda O ’zbekiston 
hududidagi qadimgi (er.avv. VII-VI asrlarda) davlat asoslangan. Xorazm (er.avv. 
IV asrlarda) Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahmoniylar istilosidan 
ozod bo’lgan davlat, xorazmiylar Hindiston, Xitoy, Yaqin Sharq va Yevropa 
Sharqi bilan qizg’in savdo aloqalari bilan dong taratganlar. Tarixiy solnomalarda
35

---

Miru/mliklurni ladbirkorligi, ishtiyoqmandligi qayd etilib, ulam i «ilm sohiblari» 
deb ulugunlur. Kunal, qal’a, ko’pqavatli saroylar qurish nafaqat amaliy malakani, 
bulki murakkub hisob-kitob va o ’lchovlami ham talab qilar edi. Moviy yo’l 
ko'rsutkichluridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o ’tib bo’lmasdi. 
Xorazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o ’zlari foydalangan mahsus taqvil 
tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan 
yodgorliklar» asarida mufaasal tavsiflangan. Uning m a’lumotiarini arxeologlar 
tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa huddatlar ham tasdiqlaydi. 
Beruniyning m a’lumotiga ko’ra, xorazmliklar mustaqil astronom ik kuzatishlar 
olib borganlar, osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar. 
Doira 
shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta mustahkam 
minoraga eng bo’lgan devorlar bilan o ’rali, diametri 80 metmi tashkil etgan. Ikki 
oavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 m etr bo’lgan. Olim lam ing 
tadqiqotlariga ko’ra Qo’yqurilgan qal’a astronomik kuzatish, izlanishlar olib 
borilgan ilm qarorgohi bo’lgan. Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini 
Baqtriya tashkil etdi. Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo’lib, murakkab irrigatsiya 
va yirik sug’orish infoatlari barpo etildi. Hunarmanchilik va savdo-sotiqning 
jadal rivojlanishi shaharlami gurkirab rivojlanishiga, g’ishtlardan bino etilgan 
qal’a va Saroylami qurilishiga olib keldi. Bu paytda G ’arb mamlakatlari, xususan 
Rim imperiyasining sharqiy viloyatlari bilan sado aloqalari birinchi o ’ringa 
chiqdi. 
Kushon 
podsholarining 
tangalari 
Kiyev 
yaqinida, 
«Efiopiya, 
Skandinaviya va Rim imperiyasi shaharlaricfen topilgan. M arkaziy Osiyo 
buddaviylikni butun Osiyo-Xitoy, Yaponiya, Koreyaga tarqalish manzilgohini 
tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari amal qildi. Aramey 
yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti, sug’d va xorazm yozuvi rvojlandi: 
Surxq Q otalda (Afg’oniston) yunon alfavitidagi kushon yozuvi topilgan.' 
Termizdagi 
Qoratepa, 
Fayoztepadan 
hinlaming 
Brahma, 
Kxoratshxa 
yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxondaryo) M arkaziy 
Osiyodagi eng qadimiy, noyob qo’lyozma (er.avv. II asm ing 1 yarmi) 
papirusdagi bitik topildi. Asrimizning boshida Buyuk Xitoy devori minolaridan 
birida topilgan «ko’hna so’g ’d yozuvi» alohida qiziqish uyg’otadi. Yozuv 
cramizni 
312-313 
yillarida 
bitilgan 
bo’lib, 
unda 
Xitoydagi г so’g ’d 
savdogarlarining faoliyati haqida m a’lumotlar berilgan. Kushonlar san’ati 
qo’shni mamlakatlar va xalqlar san’atlariga ta’sir ko’rsatuvchi namunalami 
yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy madaniyatning asosiy hususiyati Osiyoga 
olamni anglashga ellinistik ta ’sim i tafakkur tarozisidan o ’Jkazishdir. Xalchayon 
(Hr.avv. I-e...ni 1 asrlari)-Kushon san’atining ilk yodgorliklaridan biri bo’lib 
undan topilgan asarlarda ko’proq hukmdor Geroy Sanat ulug’langan. Qabulxona 
devorlarining yuqori qismidan o ’rin olagan loydan ishlangan haykallar m ajmuida 
hukmdor va a ’yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari ifodali b o ’lib, unda 
tasvirlanayotgan obrazlaming individual belgilari kolzga tashlanib turadi. Unda 
tunlunavor ruhdagi qabul marosimi v a jang lavhalari aks ettirilgan. Markazda 
podsho xonadoni va uning ilohim hoimlari-Afina, Gerakl, N iki obrazlari 
gavdulangan. Kushon san’ati Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar 
turli ellardagi, jumladan, Markaziy Osiyo, Hindiston va Xitoylik san’at ustalari
36

---

va ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san’ati an’analari ifodasi I lindistondagi 
Gupta davlatiga xos haykallar, Sug’ddagi bo’rtma tasvir va bezaklar (Panjikent. 
Vuraxiva, Afrosiyob), Sharqiy Turkiston topilmalarida bir-biridan farqlanadi. 
Shunday qilib qadimgi Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyoti mobaynida o’ziga 
xos an’ana va yutuqlami saqlabgina qolmasdan, ulkan mintaqada umumiy 
qadriyatlami vujudga kelishi, Yaqin va O ’rta Sharq mamlakatlari bilan madaniy 
aloqa munosabatlarini rivojlantiriga imkoniyat yaratib madaniy yuksalishni 
yangi sifat bosqichiga ko’tardi. Qadimgi Markaziy Osiyo madaniyatining rivoj 
nuqtasi bo’lgan Kushonlar madaniyati hududiy va mazmun jihatidan ayro 
olingan madaniyat emas edi. U o ’zida Sharq, Markaziy Osiyo, Antik dunyo va 
hind madaniyatlari yutuqlarini o ’zida mujassa etib, Sharq va Jahon xalqlari 
madaniyatini yana ravnaq topishiga asos bo’ldi. Kushon imperiyasi davrida (I-III 
asrlar)M arkaziy Osiyoda sug’orma dehqonchilik, hunarmadchilik, shaharsozlik, 
savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar ravnaq topdi. Buga Kushon-Baqtriya yozuvlari, 
brahm a va kharoshhi hind alifbosidagi yozuvlar, kushon tangalari guvohlik 
beradi. Buddizm dinning rasmiy darajasi budda ibodatxonalarining o’sha zamon 
san’ati bilan bezatilishida namoyon bo’ladi. Termiz yaqinidagi Ayritomdan 
topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg’ishroq toshlardan haykallar 
o’matilgan. Bino ichida g’ishtdan ishlangan «Budda» haykalining qoldiqlari 
topilgan. Haykallaming ishlanish uslubi, kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, 
O ’rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining o ’zaro ta’sirida rivojlanganligidan 
dalolat beradi. Kushon davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho’qqisi 
hisoblangan, m a’lum zudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat Old 
Osiyo, Markaziy Osiyo, Antik va Hind madaniyatlari yutuqlarini o’zida jamlab, 
qo’llab Sharq xalqlarining o’rta asrdagi madaniyati rivoji uchun asos bo’ldi va 
jahon madaniyati tarixida o ’chmas iz qoldirdi.