Adabiyotlar ro‘yxati
1. Abdullaev M. Madaniyatshunoslik asoslari Т.: «Turon» 2006 y.
2!
Aliev A. Manaviyat, qadriyat va badiiyat. Т.: «Akademiya», 2000 y.
3.
Boboev H., Hamroev Т., Alimasov V. Madaniyatshunoslik. Т.: «YAngi
asr avlodi», 2001 y.
°
4. Boboev H., Hasanov S. «Avesto» manaviyatimiz sarchashmasi. Т.:
«Adolat», 2001 y.
5.
M adaniyatshunoslik. M aruza matni. Gulmetov e. va boshqalar. Т.: DITAF,
2000
y.
6
.
Umarov E. «Madaniyatshunoslik». Yangi asr avlodi 2005 y.
7. Xayrullaev M. 0 ‘rta Osiyo Uyg‘onish davri madaniyati. Т.: «Fan», 1995y
S-MAVZU: DINIY MADANIYAT (IV-XVI ASRLAR XRISTIAN
EVROPASI VA MUSULMON SHARQI).
Qadimgi Hindiston madaniyati. Braxmanizm, buddizm dinlari. Mahenjo-Daro
va Xarappa sivilizatsiyasi. YUqorida sanab o ‘tilgan maqsad vazifalami talabalarga
etkazish va uning bugungi yosh avlod uchun ahamiyatini to ‘g ‘ri tushuntirish. .
Qadimgi Yunoniston va Rim madaniyatlari Evropa sivilizatsiyasining poydevoriga
asos solganligi. Qadimgi YUnonistonda shakllanib, keyinchalik yuksak bosqichga
ko‘tarilgan bu madaniyat er. avv. 1 m ing yillikda
Rim madaniyati vujudga
kelishiga katta tasir ko‘rsatdi va “Antik madaniyat” nomi bilan dunyo madaniyati
tarixida o ‘chmas iz qoldirgan.
52
VI-XVI asrlar davri tarix fanida o ‘rta asrlar deyilib, qadimgi va an’anaviy
madaniyatlar o ‘rtasidagi davrni bildiradi. Bu davr madaniyatida mifologik tafakkur
va an’analarning kuchli ta’siri ham da yangi davming texnogen madaniyatidagi
aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari seziladi. Arab halifaligi va
Evropa mamlakatlari o ‘rta asrlar madaniyatidagi xususiyatni islom va xristianlik
belgilaydi. o 'rta asrlar madaniyatining shakllanish qiyofasini islom va xristianlik
belgilashi bilan birga, ulam ing o ‘zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib,
an’anaviy madaniyatning ko‘plab jihatlarini o ‘zlashtirdi, o‘z navbatida o ‘rta asrlar
madaniyati negizida keyingi davrlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi
madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur tarzi vujudga keldi. YAna shuni ham
inkor qilmaslik kerakki, o ‘rta asrlarda o ‘zining tafakkur tarzi va dunyoqarashi
jihatidan o ‘tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan
keskin farq qiluvchi diniy madaniyat yaratildi. Diniy madaniyat ko‘p mazmunlidir,
negaki uning asosida turli xalqlam ing madaniyat merosi mavjud: arab, turk,
german, slavyan xalqlarining arxaik (ibtidoiy) madaniyati; antik meros va qadimgi
sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab o‘zlashtirgan.
Bundan tashqari g ‘arb va Sharqning o ‘rta asrlar madaniyati tarixning ming yillar
davomida doimo m uloqot va akkulturatsiya jarayonini kechirdi, bunda salib
yurishlari davri juda shiddatli kechdi (X1-XI11 asrlar). Diniy madaniyatning ko‘p
qirraligi uning tarkibida ko‘plab submadaniyatlarning mavjudligidir: xalqona
(qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va so‘fiylik madaniyatlari.
SHuningdek, din o ‘sha davrdagi madaniyat va submadaniyatning barcha sohalarini
birlashtirib o ‘z ichiga qamrab oldi.
o‘rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik va
islom Evropa, Osiyo va Afrikaning ko‘p joylarida ko‘plab kishilar uchun
dunyoqarashning ustivor shakli bo‘lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini,
butun turmush tarzini belgiladi. Diniy aqidalar asosida o ‘sha davming qiyofasi
kishilar ongida shakllanib madaniyatning o ‘ziga xos xususiyatini belgiladi. Koinot
va osmon jismlarini dastlabki va boshlang‘ich o ‘mini Xudo (Olloh) belgilab,
dunyo va insonni yaratuvchisi hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh
irodasining) ijodiy yaratuvchanlik natijasidir. Insoniyat tarixi davrlaming izchillik
bilan takrorlanib turishi kabi namoyon bo‘ladi, natijada davrlaming o ‘rin
almashishi navbatdagi payg‘ambarning kelishi bilan sodir bo‘ladi. Payg‘ambar
jam iyatda buzg‘unchilik va gunohlarni tuzatishda «ilohiy aralashuvchi» ning
timsoli hisoblangan. Bu «xudoning elchilari» bo‘lgan payg‘ambarlar tarixidir.
Xristianlikka ko‘ra «elchilaming» so‘nggisi «xudoning o ‘g‘li» Iisus Xristosning
erga tushishi hisoblanib, uning chormix qilinishi bilan Erda Xudoning hukmronligi
boshlanadi. Islom dini bo‘yicha Iisus faqat payg‘ambarlardan biri xalos, oxirgi
payg‘ambar «payg‘ambarlik tam g‘asi»
bo‘lgan Muhammaddir. Kishilarga
payg‘ambarlar orqali oliy haqiqat m a’lum qilingan. YA’ni, yaxshilik va yomonlik,
nomukammal - takomilga muhtoj bo'lgan erdagi ko‘rinadigan tabiiy mavjudlik,
bunda, erdagi oliy hilqat inson ruhi bo‘lib, u Xudo bilan birlashishga harakat
qilishi lozim. Din - inson uchun namuna-mo‘minlik, jafokashlik, ruhoniyat,
gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Xar kim, har doim nazorat ostidaligiga,
o'zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o ‘ziga xos
53
markazida sezilarli kuch harakatda bo‘lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning)
e’tiborida ekanligiga iqror bo‘ladi. Din har xil milliy an’analarga ega bo‘lgan turli
xalqlarga arablar SHarqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratishi uchun
birlashtiruvchi ibtido bo‘ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, badiiy-
barcha sohalariga o ‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Xristianlik Rim imperiyasida Eramizni IV
asrlarida uning g‘arbiy qismi gullagan paytga kelib (er. 476 y.) to‘la shakllangan
cherkov tizimi va qattiq intizomga asoslangan davlat dini tarzda qaror topdi.
CHerkovning tayanchi bu paytda butun Evropada keng tarqalgan va xristianlikni
o‘z dini sifatida qabullagan «yowoyi» xalqlar (jumladan: gotlar, gallar, irlandlar
va b.) tashkil etdi. Evropa bo‘ylab tarqalgan german, slavyan, turk qabilalari antik
sivilizatsiyasini xarob etib yangi hayot tarzini qabul qildilar.
0 ‘rta asr Evropasi- bu agrar sivilizatsiya gullab yashnagan, natural ho‘jalik
hukmronlik qilayotgan tarixiy davr. Dehqonlar uncha katta bo‘lmagan, bir-biridan
ajralgan jamoalar shaklida yashar, ulami istak va manfaatlarini yildan-yil
takrorlanadigan qishloq xo‘jaligi bilan bogiiq tarzi belgilardi. Bunday hayot
tarzida odamning tafakkur doirasi tor-manfaati doirasidan tashqari har qanday
muloqotlarga ehtiyoji yo‘q hisob bo‘ladi. Bunda Evropa tarkib topgan
davlatchilikka ham hech qanday zamin yo‘q edi. So‘ngroq xristian cherkovi
jamiyatni barcha tomonlarini siyosiy tashkilot shakliga keltirishning namuna
asosini tashkil etdi. Tobe’lik munosabatlariga qurilgan feodal tabaqachilik asosida
CHerkov ierarxiyasi yotadi. (ruhoniylar-episkoplar-kardinallar-rim papasi), qirol
xudoning vassali, saroy ayonlari-qirolning vassali, dehqon-saroy ayonining, ayol
erkakning, uy hayvoni ayolning tosh va o‘simliklar uy hayvonining vassali va
bosh.»Toshdan Xudogacha» keng tarqalgan umumiy vassallik haqidagi g‘oya ham
Cherkovni qoiiab quwatlagan. Musulmon SHarqida islom ta’limoti paydo
boiistii bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi, bunda diniy va
dunyoviy hokimiyat payg'ambar, keyin uning «o‘rinbosarlari-xalifalar» qoiida
birlashgan. V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topaboshladi. Etnik va
madaniy uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumiy ong
elementlari tarqala boshladi. Bu avvalgi xudolaridan xafsalasi pir boigan
arablaming
ma’naviy-ruhiy
izlanishiga
turtki
boidi.
Muhammadning
payg‘ambarlik faoliyati yagona ma’naviy-mafkuraviy va sotsial birlikka intilish
yo iid a qonuniy jarayon b o id i. Islomiy e ’tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. YAgona
Olloxjji tan olish va Muhammadni uning payg‘ambari deb bilish, namoz o‘qish,
ro‘za tutish, beva-bechoralar y o iid a zakot berish, haj ziyorati. Islomning ushbu
5 axkomidan 4 tasi axloqiy-udum tabiatiga ega. Xususan, payg‘ambar shaxsi u
haqidagi ma’lumotlar nufuzi islom diniga betakror o‘ziga xoslik, ma’naviy-ruhiy
qudrat bahshida etdi va uni jahon tarixidagi muhim voqea, o‘zida ilohiy va
dunyoviy hokimiyatni mujassamlashtirgan musulmon davlatchiligining qaror
topish tomirini belgiladi.
Din hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi g'oyalami yaratdi: Falsafada-
teologiya, adabiyotda-ilohiy, didaktik janrlar, evropa musiqasida cherkov gimnlari-
liturgiya va messa, tasviriy san’atda xristianlik syujetlari asosiy o‘riii tutdi. Asosiy
fanlar ilohiyot va sxolastika (o‘rta asr falsafasida yunoncha shunday atalgan va bu
atama fikr so‘qish, dogmatizm, mazmunsiz, formal bilimni anglatgan). Ilohiyot
54
olam va inson haqidagi o‘z «ilmiy» manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda
Er Olamning, Ierusalim dunyoning markazi degan qarash hukmronlik qildi. Inson
majoziy tarzda mikrokosmos- tana-er, qon-suv, nafas-havo, harorat-olov, ya’ni u
boshlang‘ich ibtidodan iborat deb qaraldi. Asosiy mavzu-xudoni kuylash, Injil
asotirlari, avliyolar hayoti, ruhiy-axloqiy poklanish, gunohdan, mag‘firat bo‘lish
aqidalari edi. Musiqaviy madaniyat negizini cherkov qo‘shiq-kuyi (liturgiya),
musiqa, she’riyat va dramaturgiyani o‘zida uyg‘unlashtirgan cherkov tantanalari
tashkil etdi. Me’morchilik va tasviriy san’at ilohiyatni unsiz targ‘ib shakli tarzida
namoyon bo‘ldi. Xristianlik ehromlarini (Sobor) «savodsizlar Injili» deb bejiz
aytmaganlar. Uning butun ifoda shakli- bino ichining xoch shaklidaligi, atrofiiing
bezak-hashami, oddiy bandalariga munosib ko‘rilmagan mehrob qismi, turli
haykalchalar, mo‘l bo‘yoqli tasvirlarda aslida xristian ramzlari va xristianlik
aqidalari ifodalangan. Bosh janr ikona bo‘lib, u savodsiz omma uchun xudo bilan
ruhiy-hissiy bog‘lanish aloqa shakli sanalgan. Tasvirda xudoni bandalarining
gunoh kechmishlari, ularni mag‘firat etishga qaratilgan motamsaro ko‘rinishi
ifodalangan.
Islomda san’atga nisbatan qat’iy biryoqlama, diniy aqidalar timsoli ifodasini
ko‘ramiz. Bunda cherkov tizimini yo‘qligi, har bir odamni Ollox-bilan tanho
muloqotining mumkinligi aholi manzillari, mahallalarda qurilishning ommaviy
shakli-masjidlami bino etilishi bo‘lib, uning dastlabki namunasi Muhammad
payg‘ambar tomonidan Madina shahrida solingan masjiddir. YUqori ma’lumotli
musulmonlar orasida Evropa mamlakatlaridagi universitettardan ilgariroq oliy
ta’iim maktab-madrasalari keng tarqalishini belgiladi. Musulmon adabiyotida
ustivorlik qilgan she’riyatni rivojlanishida sufiylik katta rol o'ynaydi. Sufiylar
o‘zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvdhiga boMgan e’tiqodini
tinglovchilariga etkazish, individual ta’sir etish mahoratini namoyish etardilar.
Islom tadqiqotchilardan boMgan. G. Gryunbaumning ta’kidiga ko‘ra, tahlffiy,
ma’joziy boy ifoda vositalariga ega bo'lgan mukammal ifoda shakli, chuqur
mazmun uyg‘unligini o‘zida mujassam etgan takbir imkoniyatlarini musulmon
madaniyati doirasi xatto undan tashqarida topish mumkin emas. SHarqning barcha
yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa’diy, Xofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari
sufiylikka u yoki bu tarzda aloqador bo‘lganlar. Ilohiy haqiqat Olamning aldamchi
ko'rinishi tarzda tahayyul etilganligi tufayli ham islom san’atda asl tasvir-ifodani
inkor etgan (Kitobiy miniatyura bundan mustasno). Ayni paytda Islomda olamning
mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlarda muhrlangan belgilarida ifodalashga
e'tibor qaratilgan. Mahobatli me’morchilik yodgorliklarini betakror go‘zattik
timsollariga
aylantirgan,
ixlosmandlami
nafaqat
ko‘zini,
qalbini
ham
quvontiradigan murakkab geometrik shakllar (girh), o‘simliklar shakli ifodasi
(islimiy), qo‘lyozma, amaliy bezak, san’ati naqshlari asosida islomiy ramz
Insvirlari
yotadi.
Jumladan,
uchburchak-Ollohning
nazari,
to‘rtburchak-
niusulmonlami Muqaddas manzilgohi-Ka’ba, beshburchak-dinning 5 asosiy
nrkoni, jimjimador o‘simliksimon shakl, va gullar-jannat bog‘i-Bo‘ston
limsollaridir. Musulmon SHarqida san’atda diniy aqidalar o‘ta izchilik bilan
qoMlangan. San’atda kalligrafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli voqelikni
lusvirlash ta’qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan.
55
Umuman, g‘arbda ham SHarqda ham borliq Ilohiy « Oliy hukmdor»ning aksi
sifatida idrok qilingan. Xudo (Alloh) tabiatdagi narsalami yaratuvchisi sifatida va
narsalarda uning qudrati namoyon bo‘lish tarzida tushuniladi. narsalami
mohiyatini bilish Xudoni (Allohni) tanishdir. Olamni bilish nazariy bo‘lib,
mashhur faylasuf, xususan Arastuning va teologlar asarlarida faqat borliqning
tizimi sharhlangan. Barcha narsalardagi yashirin mazmunni topishga va
fahmlashga harakat qilingan. SHundan boshlab o‘rta asrlarda nafaqat alximiya va
astrologiya, balki an’anaviy, majoziy matematika, ju g ‘rofiya, filologiya va boshqa
fanlar ham rivojlanib, aniq jug‘rofiy muqaddas joylar bilan bog‘liq (jannat, do‘zax,
arosat) sanalar, so‘zlarning ramziy ma’nosini tushunishga harakat qilindi. o ‘rta
asrlaming ilohiyatga oid muammolaridan biri idrok va e’tiqod masalasi
hisoblanadi. g ‘arbda bu bir tomondan, e’tiqodni idrokdan mustaqil, mutloq ustun
deb biluvchilar (Bemar Klervosskiy, Anselm Kenterberiyskiy) va boshqalar
tomondan diniy aqidalami asoslashda idrokning rolini e’tirof etuvchilar (Boetsiy,
Abelyar, Siger Brabantskiy) o‘rtasidagi munozaralarda ifodalanadi. Agar -
birinchilar Avgustinning «Anglash uchun ishonaman» degan iborasini shior qilib,
e’tiqodni zakovatdan ustun ekanligini asoslashga uringan bo‘lsalar, ulaming
muholiffbri Per Abelyarning «Ishonish uchun anglayman» so‘zini shior deb
bilganlar. XIII asrda Foma Akvinskiy «Oltin oraliq»ni topish - zakovat orqali
e’tiqodni qisman asoslashga urinib, aslida arab SHarqining «Ikki haqiqat»
4o‘g‘risidagi (dualizm) nazariyasini e’tirof etdi. Ikki xaqiqat g‘oyasini falsafa olami
xaqida o‘z xaqiqatini, din Xudo haqida o‘z xaqiqatini beradi, deb S. Brabantskiy
asoslagan edi. Binobarin haqiqatning diniy va falsafiy talqini qiyoslanib
anglanmog‘i lozim. SHuningdek, musulmon SHarqida ham islom e’tiqodidagilar va
Dostları ilə paylaş: |