M u n d a r I j a

4-MAVZU: GAZLI YONILG`ILAR


O’quv rejasi:
1. Gazlarning avtomobilsozlikda tutgan o`rni
2. Suyultirilgan gazlar
3. Siqilgan gazlar

Mamlakatimiz yonilg’i bazasida gazsimon yonilg’i kattagina o’rin ègallaydi. Undan foydalanish sanoatdagina èmas, balki avtomobil tranportida ham yildan-yilga ortib bormoqda. Gazsimon yonilg’i boshqa yonilg’i turlariga nisbatan qator afzalliklarga èga: keng tarqalgan, arzon, uning katta zaxiralari mavjud, u havo bilan osongina aralashadi (taqsimlanadi) va rostlanadi. Gaz yonilg’ilarni issiqlik berishi yuqori. Ular yonganida yuqori harorat hosil qiladi, tarkibida korroziyalovchi agressiv moddalar yo’q. Gazsimon yonilg’idan foydalanish juda qulay: xonalar ifloslanmaydi, chunki u yonganda qorakuya va smolalar ajralib chiqmaydi, kul hosil bo’lmaydi, yonish maxsullari tarkibida tirik tabiat uchun zaxarli moddalar yo’q.

Gazsimon yonilg’i markazlashtirilgan usulda saqlanadi , bu èsa foydalanish uchun qulay, individual omborxona, maxsus omborlar talab ètilmaydi. Gaz magistrallaridan foydalanish, ayniksa, qattiq va suyuq yonilg’i zaxiralari bo’lmagan xududlar uchun juda muxim.
Gazsimon yonilg’ilarning asosiy kamchiliklari, ularning portlovchanligidadir. Agar xavfsizlik texnikasi hamda yong’inga qarshi xavfsizlik qoidalariga rioya qilinsa, shuningdek tavsiya qilingan tadbirlar bajarilsa, gaz ustanovkalaridan ishonchli va xavfsiz foydalanish mumkin.
Eng yuqori kaloriyali gazlar(yonganida 20000 kJ/m³ yoki 5000 kkal/m³ issiqlik chiqaradigan)ga tabiiy gazlar, neft gazlari, yo’ldosh gazlar, shuningdek neftni qayta ishlashda olinadigan turli kreking gazlari va boshqa gazlar kiradi.

Suyultirilgan uglevodorod gazi

Atmosfera bosimi va harorat noldan yuqori bo’lganda suyultirilgan uglevodorod gazi gaz holatida bo’ladi. Bosim bir oz oshganda(1,6MPa dan ko’p èmas) u bug’lanadigan suyuqlikka aylanadi. Suyultirilgan gaz asosan propan(80% atrofida) va butan(20%) gazlari aralashamasidan iborat bo’ladi. Bundan tashqari, unda oz miqdorda bo’lsa ham ètan, pentan, propilen, butilen va ètilen gazlari bo’ladi. Bir birlik suyultirilgan gaz yonganda ajralib chiqadigan issiqlik katta - 46 mJ/kg ga teng. Zichligi taxminan 0,524g/sm³ (20⁰S atrofida) bo’lgan suyultirilgan gaz yonganda chiqadigan hajmiy issiqlik 2400 mJ/m³ dan ham ortib ketadi. Bu ko’rsatkichni benzinga solishtirib ko’rib, shuni aytish mumkinki, suyultirilgan gaz yonilg’i sifatida benzinning urinini to’liq bosa oladi. 1,6 MPa ish bosimiga mo’ljallangan nisbatan yupqa devorli po’lat ballonlarda avtomobilning foydali nagruzkasini kamaytirmasdan etarli miqdorda gaz saqlash mumkin. Shuning uchun suyultirilgan gazda ishlaydigan avtomobillar benzinda ishlaydigan avtomobillar kabi yurish yo’liga èga. Gazsimon yonilg’i havo bilan yaxshi aralashadi va shuning uchun ŝilindrlarda to’laroq yonadi. Shu sababli gazsimon yonilg’ilarda ishlaydigan avtomobillardan chiqadigan gazlar benzinda ishlaydigan avtomobillarnikiga qaraganda zaxarsizroqdir. Suyultirilgan gazlarning detonatsiyaga bardoshligi yuqori bo’lganligi uchun benzinda ishlaydigan dvigatellarni suyultirilgan gazda ishlashga qayta jixozlanganda, ularning siqilish darajasini oshirishga imkon beradi. Chunonchi, siqish darajasi ZiL-130 avtomobilining benzin bilan ishlovchi dvigatelida siqilish darajasi 6,5 bo’lsa, ZiL-138 avtomobilining gaz bilan ishlovchi dvigatelida 8; benzin bilan ishlaydigan ZMZ-53 dvigatelida 6,7 bo’lsa, gaz bilan ishlaydigan ZMZ-53-07 dvigatelida 8,5ga ko’tarilgan. Belgilangan darajada siqilish darajasining ortishi gaz bilan ishlovchi dvigatellar quvvatining benzin bilan ishlovchi dvigatellarga nisbatan bir oz(5-7%) kamayishini to’la kompensatsiya qilish imkonini beradi.
Normalanadigan sifat ko’rsatkichlari. Avtomobillarda yonilg’isi sifatida suyultirilgan gazning sifatini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlarga komponent tarkibi, to’yingan bug’ bosimi, suyuq bug’lanmaydigan qoldiqning bo’lmasligi, zararli aralashmalar miqdori kiradi.
Gazning komponent tarkibi. Gaz ballonlari bilan ishlaydigan avtomobillar uchun to’ldirish stantsiyalarida barcha mavsumlarda tarqatiladigan suyultirilgan gazning bu ko’rsatkichi belgilangan chegarada o’zgarishi lozim. Suyultirilgan gaz tarkibida kamida 805% propan, ko’pi bilan 205% butan va ko’pi bilan 6% boshqa gazlar bo’ladi. Propan bilan butanning nisbati o’zgarsa, yonuvchi aralashmaning tarkibi va gaz yonganda chiqadigan issiqlik miqdori o’zgaradi. Oqibatda dvigatelning ŝilindrlarda yonish jarayoni yomonlashadi va ishlatilgan gazning zaxarlilik darajasi ortadi.
To’yingan bug’ bosimi. Bu ko’rsatkichlar yilning sovuq kunlarida dvigatelning ŝilindrlariga gazning ishonchi uzatilishiga ta’sir qiladi. Minus 30⁰S haroratda bu bosim 0,07MPa dan past bo’lmasligi lozim. Bosim bundan pasayib ketsa, gazning ballondan uzluksiz uzatilib turilishi buziladi. 45⁰S da bug’ bosimi 1,6MPa dan oshib xam ketmasligi kerak, chunki avtomobillarda ishlatiladigan gaz ballonlari ko’pi bilan shunday bosimga muljallanib hisoblanadi.
Gazda oltingugurt miqdori ortib ketsa, yonilg’i apparatiga o’tirib, u naychalarning kesimini toraytiradi va rezina-texnika detallarini emiradi. Oltingugurt dvigatelning ŝilindrlarida yonib, ishlatilgan gazlarning zaxarlilik darajasini oshiradi. Uning massasi bo’yicha miqdori 0,015% dan oshmasligi lozim. Ishqorlar va èrkin suv umuman bo’lmasligi kerak.