M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
66
findən dəyişdirilən ekosistemlərdir. Bura kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir. Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur. Aqrosenozlar - kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarmda kənd təsərrüfatı məhsulları əldə etmək məqsədilə yaradılan biosenozlardır. Bu bio-senozlar muntəzəm olaraq insan tərəfindən saxlanmış biotik qruplaşma-lar olub, ekoloji baxımdan az davamlı, lakin yüksək məhsuldar bir və ya bir neçə seçilmiş bitki və yə heyvan növləridir (çeşidlər, cinslər).
Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə və s.) kənd təsərrüfatınm təsiri ilə dəiyşilərək formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır. XX əsrin əvvəllərinə qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr. çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan ra- yonlar az dəyişikliyə məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin nümayən- dələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bila-vasitə ov və ev heyvanlarını yeməklə dolayısı yolla qidalanmışlar. İlkin bitkilər - avtotroflar insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə təmin edirdi. İnsan bu ekosis- temlərin əsas konsumenti sayılırdı, burada həmçinin çoxlu miqdarda vəhşi və ev heyvanları böyük kutlə təşkil edirdi, insan tərəfındən istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya olunur, onlar isə redusentlər və ya des- truktorlara parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, fosfat- lar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yeni- dən avtotroflar tərəfındən istifadə olunur. Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin axmı (adambaşma sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və me- xaniki (çəkici qüvvə) şəklində təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi. XIX əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzin- də ilkin konsumentlər tərəfindən toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağac- lar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu.Bir insan tərəfındən istifadə olunan enerjinin umumi miqdarı (22000kkal/sutka), insa- nın neolit dövründə istifadə etdiyi enerjidən cəmi ikidəfə (sutkada 10000 kkal-a qədər) artıq təşkil edirdi. Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə - homeostaza malik idi. Ekosistemin antropogen dəyiş-
67
məsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi. XX əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalmm artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanm (monokultura, yüksək məh- suldar muhafızə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və kulək eroziyası, təkrar şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanm kasatlaşması, meşəlik faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur. XIX əsr və XX əsrin birinci yarısında aktiv məskunlaşma başladı və planetin münbit torpaqları zəbt edildi. Antropogen təsirlərdən nisbətən «azad» ərazilər mənimsənilməsi çoxlu vəsait tələb olunan olduqca mürək- kəb şəraitdə yerləşir, bura həmçinin biosferin ekoloji funksiyasının stabil- liyini qoruyub saxlayan ərazilər, məsələn, tropik meşələr, Milli parklar və qoruqlar aiddir. XX əsrin ikinci yarısında həm təbii sistemlərin, həm də insan tərə- findən yaradılan aqrosenozların ilkin bioloji məhsuldarlığı haqqında təxmini məlumatlar təqdim edildi. O, bununla yanaşı, ayrı-ayrı təbii sistem-lərin tərkibinin potensialı da müzakirə olunurdu (cədvəl 2.2). Bütövlükdə pla- netimiz üçün fotosintezin iqlim potensialı hesabına üzvi maddələrin nəzəri maksimum məhsulünü ildə 330 mlrd. ton qəbul etmək olar. Maksimum məhsul əldə etmək üçün kənd təsərrüfatı ekosistemləri inkişaf etdikcə, Yer üzərində təbiətə təsirlər daim artır. Əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi, çoxlu miqdarda qida maddələri tələb edən yüksək məhsuldar bitkilərin və sortların tətbiqi təbii proseslərin kəskin pozulmasına səbəb olur. Əsaslandırılmamış əkinçilik üsulları və əkinçilik sistemi səhralaşmaya yol açır: torpaqdan səmərəsiz istifadə olunması, torpağın muhafızə texnologiyasına riayət edilməməsi nəticəsində torpaq eroziyası və münbitliyin itirilməsi; suvarılan ərazilərin şorlaşması və bataqlaşması; torpağın üst horizontlarınm hədsiz bərkiməsi sayəsində strukturunun dəyişməsi; uzun müddət yalnız bir bitki növünün becərilməsi nəticəsində təbii landşaftların bioloji müxtəlifliyinin aşağı düşməsi; suvarma məqsədilə sudan intensiv istifadə olunması ilə əlaqədar sutoplayan horizontlarda suyun azalması (tükənməsi) sayəsində yeraltı suların defisitliyinin artması; kənd təsərrüfatı sahələrindən daxil olan pestisid qalıqları va nitratlarla səth və yeraltı suların çirklənməsi; kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məskənlərinin və yaşayış yerlərinin dağılması nəticə¬sində vəhşi heyvanların məhv olması və s.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|