1
ĠZABELLA QASIMOVA, MUSA BAYRAMOV
KƏND TƏSƏRRÜFATI
EKOLOGĠYASINDAN PRAKTĠKUM
(Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti )
Azərbaycan Respublikasi Təhsil
Nazirli-
yinin 28.12.2012-ci il tarixli Qrif verilməsi
barədə 2395 saylı əmri ilə ali məktəblər
üçün dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir.
BAKI - 2016
2
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
Elmi redaktor: Z.Ġ.Hümbətov
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin
Biologiya kafedrasının müdiri, Rusiya Aqrar
Akademiyasının akademiki, b.e.d., prof.
Rəyçilər: Z.A.Ġbrahimov
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin
Ekologiya və meşəçilik kafedrasının
professoru, a.e.d.
A.F. Həsənova
AMEA-nın Torpaqşünaslıq və Aqrokimya
İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dos.
Ġzabella Teymur qızı Qasımova , Musa Əhməd oğlu Bayramov
Kənd təsərrüfatı ekologiyasından praktikum (Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti)
Bakı: ―Elm‖ nəşriyyatı, 2016– 534
səh.
Dərs vəsaitində aqroekoloji vəzifələrin həllinin müasir informasiya texnologiyalarına baxılır.
Torpağın həddindən çox şumlanması, eroziya prosesləri, kimyəvi və radioaktiv çirklənməsi,
həddən çox kipləşməsi, aqrolandşaftların davamlılığına və məhsuldarlığına təsir edən pozuntu-
larla bağlı olan ekoloji vəziyyətin qiymətləndieilməsinə dair metodlar və misallar verilir. Bit-
kilərin suya tələbatının, əkinlərdə maili axınların qiymətləndirilməsi və onun tənzimlənməsinin,
texnogen çirklənmənin və lilləşmənin su obyektlərinə təsirinin, su-mühafizə zonalarının müəy-
yənləşdirilməsi və suyun keyfiyyətinin nəzəri və praktiki aspektləri geniş şərh olunur. Müxtəlif
mənbələrdən atmosferə atılan çirkləndirici maddələrin və müəssisələr üçün sanitar-mühafizə
zonalarının hesablanması aparılır, atmosfer çirklənməsinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məh-
suldarlığına, ətraf mühitə və əhaliyə təsiri qimətləndirilir. Dənlilərin emalı, ərzaq, ət, süd sənayesi
tullantılarının, ferma biogeosenozlarını və tullantıların gübrə, vermikultura, suvarma üçün istifadə
qaydaları, eləcə də aztullantılı istehsalın kriteriyalarının alqoritmləri və misalları verilmişdir.
Texnogenez şəraitində məhsulun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin, əkinçilik sistemlərinin baza
elementlərinin, aqrolandşaftda təbii kənd təsərrüfatı yerlərinin optimallaşdırılması, eroziya-
təhlükəli torpaqların quruluşunun təşkili, otlaq biogeosenozlarının yüklənməsinin qiymətlən-
dirilməsinin metodları və nümunələri göstərilir. Texnogen təsirlərin intensivliyinin təbii ətraf
mühitə və təbiətdən istifadənin iqtisadi mexanizmlərinə təsirinin qiymətləndirilməsinin ekspert-
informasiya sistemləri və metodları şərh olunur.
Dərs vəsaiti aqrar universitetin tələbələri, eləcə də ekologiya və təbiəti mühafizə sahəsinin
mütəxəssisləri üçün nəzərdə tutulur.
3
G Ġ R Ġ ġ
Torpaq örtüyünün deqradasiyadan, su mənbələrinin qurumadan və at-
mosfer havasının çirklənmədən qorunması və mühafizəsi, texnogenez şərai-
tində məhsulların ekoloji qiymətləndirilməsi və təbii kənd təsərrüfatı ehti-
yatlarının raisonal istifadəsi dövlətin və cəmiyyətin milli maraqlarına da-
xildir. Bu məsələləri təhlil edən ―Kənd təsərrüfatı ekologiyadan praktikum‖
dərs vəsaiti ―Ekologiya‖ və ―Kənd təsərrüfatı ekologiyası‖ fənləri üzrə tətbi-
qi vəzifələri geniş əhatə edir. Onlar ―Ekologiya və Ekologiya mühəndisliyi‖
ixtisasının tədris planı çərçivəsində olduqca vacib hesab olunurlar. Lakin
ekoloji hesablamalar sahəsində və ekoloji faktorların optimallaşdırılmasının
aqrosənaye komplekslərində rolunun qiymətləndirilməsində praktiki vərdiş-
lər qazanmağa çalışan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuş dərsliklər və dərs və-
saitləri yetərli deyil. Tərəfimizdən təqdim olunan dərs vəsaiti ekoloji ədə-
biyyatlarda göstərilən çatışmazlıqları müəyyən qədər aradan qaldırmağı qar-
şısına məqsəd qoyur.
Dərs vəsaitində torpağın yüksək dərəcədə şumlanması, eroziya proses-
ləri, kimyəvi və radioaktiv çirklənmə, kipləşmə və onların aqrosenozlara
təsirilə bağlı olan ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin metodları və
nümunələri verilir. Bitkilərin suya tələbatının, əkinlərdə maili axınların
qiymətləndirilməsi və onun tənzimlənməsinin, texnogen çirklənmənin və lil-
ləşmənin su obyektlərinə təsirinin, sumühafizə zonalarının müəyyənləşdiril-
məsi və suyun keyfiyyətinin nəzəri və praktiki aspektləri geniş şərh olunur.
Müxtəlif stasionar və səyyar mənbələrdən atmosferə atılan çirkləndirici
maddələrin və müəssisələr üçün sanitar-mühafizə zonalarının hesablanması
aparılır, atmosfer çirklənməsinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldar-
lığına, ətraf mühitə və əhaliyə təsiri qimətləndirilir.
Hesablamalar əsasında sənayenin müxtəlif sahələrində kənd təsərrüfatı
xammalının təkrar emalında ikincili maddi ehtiyatlar (tullantılar) analız olu-
nur. Tullantıların qiymətləndirilməsi sxemi və onlardan istifadə qaydaları,
eləcə də aztullantılı istehsalkın kriteriyaları verilmişdir.
Aqroekosistemdə abiotik və biotik faktorların optimallaşdırılmasının
metodları və misalları verilir. Təsərrüfat fəaliyyətinin və təbiətdən istifadə-
nin iqtisadi mexanizminin ekoloji aspektləri şərh olunur.
Müxtəlif ekoloji problemlərə baxılarkən, elə hesablama metodlarına
üstünlük verilir ki, onlar ölkənin bütün kənd təsərrüfatı rayonları üçün nor-
mativ hesab olunur.
Kitabın əsasında müəlliflərin uzun illər ərzində ―Kənd təsərrüfatı eko-