M ü n d ə r I c a t

31 

 

heterogenlik dərəcəsinə görə - az və ya çox homogen (eynicincli) və kəsgin 

heterogenlikli  populyasiyalar;  ölçülərinə  görə  -  elementar  və  ya  lokal, 

ekoloji, coğrafi, etoloji populyasiyalar, superpopulyasiyalar.   

Populyasiyanın  sayı  və  sıxlığı  –  onun  bioloji  strukturunun  əsas  gös-

təricisidir. Say – fərdlərin verilmiş ərazidəki və ya həcmdəki fərdlərin sayı-

dır. O, heç vaxt sabit olmur. Verilmiş şəraitdə optimal sayın saxlanması po-

pulyasiyada homeostaz  adlanır, hansı ki, fərdlərin qarşılıqlı təsirindən yara-

nır. 500-600 başdan az olan populyasiya effektli saya malik deyil. Belə po-

pulyasiya  qısa  müddətdə  məhv  ola  bilər.  Odumun  fikrincə  populyasiyanın 

sıxlığına görə böyüməsinin 3 tipi fərqləir: 

1.

 

Özünü məhdudlaşdırıcı tip;  

2.

 

Sıxlıqdan asılı olmayan tipli böyümə;  

3.

 

Sıxlığı  orta  vəziyyətdə  olan  populyasiyanın  böyümə  tempinin  ən 

yüksək olması.  

Populyasiyanın sayı vaxta görə dəyişir, ona ―həyat dalğası‖ deyilir.  

Populyasiyanın sıxlığı müəyyən sahə vahidinə düşən fərdlərin sayıdır.  

Populyasiyanın  ekoloji  sıxlığı  –  konkret  yaşama  yerindəki  (biotop-

dakı) sıxlıqdır.  Populyasiyanın orta hesabla sıxlığı – müəyyən coğrafi və ya 

inzibati ərazi üçün olan sıxlıqdır.  

Populyasiyanın  biokütləsi  onun  enerji  mübadiləsini  hesablamağa  im-

kan verir. Biokütlənin ölçü vahidi müxtəlif ola bilər:  

1.

 

Diri çəki və yaş çəki. 

2.

 

Quru  çəki,  bitkinin  biokütləsi  100

0

  C-də  2-3  sutka  quruduqdan 

sonra çəkilir.  

3.

 

Biokütlədə olan sulu karbon C vasitəsilə ölçülür.  

Populyasiyanın sayı və sıxlığının dinamikası.  

1.

 

Populyasiyanın nəsil verməsi – artması.   

2.

 

Populyasiyanın fərdlərinin ölüm faizi.  

3.

 

Başqa populyasiyalardan fərdlərin immiqrasiyası.  

4.

 

Başqa populyasiyalara fərdlərin emiqrasiyası.  

 

1.4.2.

 

Populyasiyanın artma sürəti. 

Populyasiyanın  nəsil  verib  artması  mövsüm  ərzində  əmələ  gəlib 

populyasiyaya  qoşulan  cavan  fərdlərin  miqdarı  ilə  ölçülür.  Populyasiyanın 

nəsil vermək qabiliyyəti  potensial  - fizioloji, və ya  real  -  ekoloji  ola bilər. 

Nəsil  vermənin  fizioloji  ölçüsü  növün  təkamülündə  formalaşmış  bioloji 

potensial olub, sabitdir. Lakin populyasiyanın çoxalmasının ekoloji göstəri-

cisi  real  olub,  ətraf  mühitin  təsirinə  məruz  qalır,  yəni  dinamikdir.  Popul-

yasiyada yeni əmələ gələn fərdlərin  cəmini ∆N,  keçən vaxta ∆t bölüb, onun 

nəsil  vermə  tezliyini  –B  təyin  edirlər.  B  =∆  N/∆t.  Populyasiyanın  nəsil 

---

32 

 

vermə tezliyini B, onun ümumi sayına N bölməklə, artımın xüsusi sürətini –

b təyin edirlər: b=B/N. Ətraf mühitin çirklənməsi populyasiyanın nəsil ver-

mə qabiliyyətinin real göstəricilərinə mənfi təsir edir.  

Populyasiyanın itki faizi. Populyasiyanın itgi faizi artımın əksinə olan 

göstəricidir.  Fizioloji  ölüm  ideal  şəraitdə  ola  bilər.  Əslində  ekoloji  –  real 

ölüm faizi mövcuddur. Müəyyən vaxt ərzində populyasiyada salamat qalan 

fərdləri hesablamaq (ölənləri çıxmaq) əhəmiyyətlidir. Bu iki yolla göstərilir:  

1.

 

Demoqrafik cədvəl tərtib etməklə. Demoqraflar populyasiyada olan 

fərdləri yaş qruplarına ayırmağı təklif edir.  

2.

 

Sağqalma əyrisinin çəkilməsi. Yeni nəsildə 1000 başdan sağ qalan-

ların sayı da populyasiyanın itki faizi haqda nəticə çıxarmağa imkan verir.   

Populyasiyanin  artımı  ilə  onun  itki  faizi  arasındakı  fərq  onun  real 

sayını verir. İdeal şəraitdə populyasiyanın sayı N dəfə artır. İlkin dövrdə N

0

 , 

müəyyən N

1

- olduqda  N

1

/ N

0

 

= R alırıq. N

1

 = RN

0

,  keçən vaxtı t götürsək, 

N

t

  =  N

0

  R

t 

olar.  Populyasiyanın  artma  sürətini    ∆N/∆t  ilə  göstərmək  olar. 

∆t→0,  onda  ∆N/∆t  əvəzinə  dN/dt  yazmaq  olar.  Bu  vaxtın  dəyişdiyi  müd-

dətdə N-in dəyişməsi sürətinin riyazi ekvivalentidir.  Onu belə yazmaq olar: 

N(t) =N

0 

.e

rt

. Burada R=e

r

 –populyasiyanın xüsusi artım sürətidir. Tənlikdən 

alınan dN/dt = rN düsturu populyasiyanın artma sürətini istənilən vaxtda he-

sablamağa  imkan  verir.  Axırıncı  tənliyin  qısa  mənası  budur  ki,  populyasi-

yada  fərdlərin  sayının  çoxalma  sürəti  onun  hər  bir  konkret  vaxtda  götürül-

müş sayına mütənasibdir. Bu mütənasibliyə populyasiyanın böyümə əmsalı 

deyilir.  Elə  yerlər  olur  ki,  orada  fərdlərin  sayı  və  populyasiyanın  sıxlığı 

artmır.  Bunu  mühitin  ekoloji  tutumu  adlandırır  və  k  ilə  işarə  edirlər.  Axı-

rıncı tənliyin sağ tərəfinə 1- N/k əlavə etdikdə: dN/dt = rN(1 – N/k) və ya 

dN/dt  rN(1-N/k).  Buna  məntiqi  tənlik  deyilir,  yəni  stasionar  populyasiya 

yetgin  vəziyyətinə  çatmağa  ətraf  mühitlə  populyasiya  arasında  əksinə 

asılılıq  yaranır.  Populyasiyanın  cıxlığı  artdıqca  hər  fərdin  payına  düşən 

qənimət  azalır.  Mühitin  sərvəti  tükəndikcə  populyasiyada  fərdlərin  artımı 

zəifləyir,  nəhayət  tamam  dayanır.  Populyasiyada  fərlərin  say  dinamikası 

ekoloji şəraitin dəyişməsinə çox həssas göstəricidir.    

 

1.5.    Spesisekologiya – növlərin ekologiyası 

 

1.5.1. Növ – quruluşunun və həyat fəaliyyətinin əhəmiyyətli əlamət-

lərinə  görə  oxşar  olan,  bir-biri  ilə  çarpazlaşma  zamanı  həmin  növün 

səciyyəvi  əlamətlərinə  malik  məhsuldar  nəsil  verən  fərdlərin  populyasi-

yalarının çoxluğundan əmələ gələn taksonomik vahiddir.  

Eyni növə aid olan bütün fərdlər morfoloji quruluş və yaşayış mühiti- 

nə görə oxşar olur, eyni uyğunlaşmalara malikdir.  

---