M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.3.2. Temperaturun orqanizmlərə təsiri
25
Təbiətdə canlıların yayılması, həyat tərzi və bir sıra morfoloji pro- seslər işıqla bağlıdır. İşıqsız fotosintez mümükün deyil. Deməli, işıq bütün canlıların enerji mənbəyidir. İşığın intensivlyindən asılı olaraq, bitkilərdə fotosintezin aktivliyi dəyişir. Heyvanların vaxtı bilməsində (bioloji saat), yerin cəhətlərini müəyyən etməsində, bir-birini və qidasını tapmasında, təbii düşmənini vaxtında görməsində işıq böyük rol oynayır. Kosmosun qısa infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüaları orqanizmlərə öldürücü təsir edir, lakin həmin şüaları ozon təbəqəsi (yerdən 20-25km yuxarıda) tutub saxlayır. Bitkilər işığa münasibətinə görə: a) heliofitlər – işıq sevənlər – daim işıqda olan savanna və səhra bitkiləri daxildir, meşə zonasında bu bitkilərə az təsadüf olunur – onlara bağayarpağı, su zanbağı, kəklikotu, günəbaxan, pambıq, qarğıdalı, kalış, şam ağacı, safora, akasiya, palıd, saqqızağacı, dağdağan, badam, məryəmnoxudu və s. daxildir. Tənəffüsün və fotosintezin intensivliyinin yüksək olması işıqsevən bitkilərin xarakterik fizioloji xüsu- siyyətləridir.; b) stisiofitlər –kölgəsevənlərə meşələrin alt yarusunun, ma- ğara və dərin suların bitkiləri aiddir, bu bitkilər düz günəş şüalarının güclü işıqlanmasına pis tab gətirir. Şimal enliyarpaqlı və tünd iynəyarpaqlı me- şələrin sıx çətiri cəmi 1- 2% FAR keçirə bilir. Bu meşələrin stisiofitləri yaşıl mamırlar, adidovşan kələmi, armudgülü, plaunlar və s.- dir. Stisiofitlər heliofitlərə nisbətən az quru maddə saxlayır, hüceyrə şirəsinin qatılığı da aşağıdır, bunlarda xlorofil də az olur. Kölgəsevən ağaclara küknar, ürək- yarpaq cökə, fıstıq, qaracöhrə və s. aiddir.; c) fakültətıv heliofitlər –kölgəyə dözənlər - işıqda və kölgədə yaşayanlar. Bu bitkilər işıqlanma şəraitinin dəyişməsilə özünü dəyişdirə bilir. Onlara bəzi çəmən bitkiləri, meşəaltı otlar və kollar, meşə talalarında, kənarlarında, qırıntı sahələrində bitən bitkiləri aid etmək olar. Bitkilərin çox məhsuldar vaxtı günün uzun və işığın güclü olduğu dövrə düşür. Heyvanlar işığa münasibətinə görə: a) gündüz heyvanları; b) gecə heyvanları; c) ala-qaranlıq heyvanlarına bölünürlər. Bu qrupların hər birinin davranışı, həyat tərzi və morfoloji əlamətləri səciyyəvidir. Heyvanların çoxu günün maksimal uzun olduğu yaz-yay ayla- rında nəsil verir. Şimal rayonlarında gün uzun olduğu üçün heyvanlarn məh- suldarlığı nisbətən çox olur. Heyvanların özündən işıq verməsi-biolyümi-
Heyvanların təkamülündə səs, rəng, kimyəvi və başqa siqnal vasitələri inkişaf etdikcə, onların özündən işıq verməsinə ehtuyac qalmamışdır.
lərin reaksiyası hadisəsidir.
26
Orqanizmlərin varlığı onun bədənində gedən biokimyəvi proseslərin, o cümlədən zülalların normal quruluşu və funksiyası ilə bağlıdır, bu isə tem- peratur faktorunun əlverişli olub – olmamasından asılıdır. Heyvanlar ətraf mühitin dəyişkən temperaturunda özünün maddələr mübadiləsini iki yolla tənzimləyə bilir: 1.
Biokimyəvi dəyişkənliklər etməklə. 2.
Bədən temperaturunu sabit saxlamaqla. Heyvanları bədən temperaturuna görə iki qrupa ayırırlar: poykiloterm- lər (dəyişkən) və homoyetermlər (sabit). Dəyişkən bədən temperaturlu orqanizmlər xarici enerji mənbəsinə əsaslanırlar – balıqlar, onurğasızlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər. Bunların bədən temperaturu ətraf mühitin temperaturundan asılıdır. Lakin sabit temperaturlular (quşlar və məməlilər) daxili enerji mənbəyinə əsas- lanırlar. Sabit temperaturlu heyvanların bəzi qrupları (qaranquşlar, uzunqa- nadlar, kolibrilər, yarasalar və s.) qarışıq temperaturlu – heteroterm orqa- nizmlər olub, bədən temperaturunu sabit saxlayır, lakin onu şəraitin tələ- batından asılı olaraq müvəqqəti, yəni bir neçə günlük aşağı sala bilirlər. Dəyişən temperaturlu olmağın üstünlüyü büdür ki, belə orqanizmlər ətraf mühitin əlverişsiz vaxtını öz bədənində maddələr mübadiləsini zəiflətməklə yola verir, onların arasında qida və su rəqabəti azalır, əlverişli vaxtda isə sürətlə böyüyüb inkişaf edirlər. Bədən temperaturunun sabit olması orqaniz- min ətraf mühitdən asılı olmasını azaldır. Belə heyvanların miqrasiyasına səbəb soyuğun birbaşa təsiri deyil, əsas qida obyektlərinin yoxa çıxmasıdır. Hər bir canlının qidalanması dayananda onun daxili enerjisi gec-tez tükənir. Bitkilərin həyatında da temperatur mühüm rol oynayır. Temperatur 10 0 C yüksəldikdə fotosintez prosesinin intensivliyi iki dəfə artır., bu +30- 35 0 C- yə qədər davam edir, lakin temperaturun sonrakı artımı fotosintezin intensivliyini azaldır, +50 0 C-də bu proses dayanır. Yüksək temperatura adaptasiya etmək qabiliyyətinə görə orqanizmləri aşağıdakı qruplara bölmək olar: 1.
0 C -də zədələnirlər: eukariotik yosunlar, su çiçəkli bitkiləri, yerüstü müzafitlər. 2.
İstiyə dözümlü eukariotlar – güclü insolyasiya olan quru yerlərin (bozqır, səhra, savanna, quru subtropika və s.) bitkiləri. +50-60 0 C -yə yarım saat dözə bilirlər. 3.İstiyə dözümlü olan prokariotlar – termofil bakteriyalar və göy-yaşıl yosunların bəzi növləri bura aiddir, onlar isti su mənbələrində +85 –90 0 C- yə dözürlər. Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|