MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

---

MƏMMƏDOV QƏRİB    

XƏLİLOV MAHMUD 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

EKOLOGİYA VƏ  

ƏTRAF MÜHİTİN  

MÜHAFİZƏSİ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

BAKI – «ELM» – 2005

---

 

2

Elmi redaktor: akademik B.Ə.BUDAQOV 

 

Məmmədov Q.Ş, Xəlilov M.Y.  

«Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi» 

Bakı, «Elm» nəşriyyatı – 2005, 880 s. 

 

Kitabda həyat mühiti və ekoloji faktorların xarakteristikası, populyasiyalar, biosenozlar və 

biosferin ətraflı təhlili, landşaft əsasında biosferin təbii ekosistemlərinin təsnifatı, atmosfer, hidrosfer, 

litosfer, biosferin dünyada və respublikamızda müasir vəziyyəti, antropogen amillərin təsiri ilə dəyişil-

məsi istiqamətləri və onlardan düzgün istifadə məsələləri, pestisid və gübrələrin tətbiqi, suvarma, me-

şəsizləşdirmə  və  səhralaşmanın ekoloji nəticələri, mühafizə olunan ərazilər (qoruq, yasaqlıq və milli 

parklar), beynəlxalq və daxili turizm, bəşəriyyətin sosial-ekoloji problemləri (urbanizasiya, energetika, 

ərzaq, nüvə müharibəsi, sağlamlıq) və s. haqqında geniş məlumat verilir. 

Kitab ekoloq, bioloq, coğrafiyaşünas, meşəçi, torpaqşünas, geobotanik, kənd təsərrüfatı  işçiləri, 

həmçinin təbii sərvətlərdən istifadə və onların mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər, ali 

məktəb müəllim və tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. 

 

ECOLOGY AND PROTECTION OF ENVIRONMENT 

 

Garib Shamil oglu Mammadov, 

Mahmud Yusif oglu Khalilov  

 

The present situation of atmosphere, hydrosphere, litosphere, biosphere over the world and in our 

republic, their changing directions under the influence of anthropogenic factors and questions of their 

proper use widely elucidated in the book. 

The book is intended to be used by ecologists, biologists, geograhers, foresters, soil-scientists geo-

botanists, agricultural workers, as well as those specialists who are concerned with the use of natural 

resources and questions of their protection, teachers and students of higher educational establishments. 

 

ISBN 5 – 8066 – 1698 – 3 

 

 

2005

)

07

(

655

1901000000

−

 Qrifli nəşr 

© «Elm» nəşriyyatı, 2005 

---

 

3

MÜNDƏRİCAT 

 

Giriş 

 

I Fəsil. Ekologiya elminin inkişaf tarixi  

Azərbaycanda ekologiya elminin tarixi 

 

I HİSSƏ. NƏZƏRİ EKOLOGİYA 

 

II Fəsil. Həyat (yaşayış) mühiti və ekoloji faktorlar   

2.1. Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunu 

2.2. Orqanizmin həyatında fiziki və kimyəvi faktorların əhəmiyyəti 

2.2.1. Temperaturun orqanizmə təsiri 

2.2.2. İşıq və onun orqanizmlərin həyatında rolu 

2.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu 

2.3.1. Su orqanizmlərinin su-duz mübadiləsi 

2.3.2. Dünya okeanının ekoloji zonaları 

2.3.3. Su mühitinin əsas xassələri 

- Suyun sıxlığı 

- Oksigen rejimi 

- Duz rejimi 

- Temperatur rejimi 

- İşıq rejimi 

2.4.4. Temperatur və rütubətliyin birgə təsiri 

2.5.5. Atmosfer qazları – ekoloji faktor kimi 

2.6.6. Edafik faktorlar, onların bitki və torpağın flora-faunasının həyatında rolu 

- Torpağın canlı sakinləri (orqanizmləri) 

2.7. Yanğınlar ekoloji faktor kimi 

III Fəsil. Populyasiyalar 

3.1. Növün populyasiya strukturu 

3.2. Populyasiyanın ayrılma dərəcəsi 

3.3. Populyasiyanın təsnifatı 

3.4. Populyasiyanın bioloji strukturu 

3.5. Bitkilərdə populyasiyanın yaş strukturu 

3.6. Heyvanlarda populyasiyanın yaş strukturu 

3.7. Populyasiyanın məkan (ərazi) strukturu 

3.8. Heyvan populyasiyasının etoloji strukturu 

3.9. Populyasiyanın dinamikası 

3.9.1. Say dinamikasının tipləri 

3.9.2. Say dinamikası faktorları 

3.9.3. Senopopulyasiyanın dinamikası 

3.9.4. Populyasiyanın homeostazı 

IV Fəsil. Biosenozlar (biotik qruplaşmalar) 

4.1. Biosenozun strukturu 

4.1.1. Biosenozun növ strukturu 

4.1.2. Biosenozun ərazi (məkan) strukturu 

4.2. Biosenozda orqanizmlərin əlaqələri 

---

 

4

4.3. Yırtıcı-şikar, parazit-sahib əlaqələri 

4.4. Kommensalizm 

4.5. Mutalizm (simbioz) 

4.6. Neytralizm 

4.7. Amensalizm 

4.8. Rəqabət 

4.9. Ekoloji sığınacaq (ekoloji məskən, ekoloji mövqe, ekoloji yuva, ekoloji 

nişa) 

V Fəsil. Ekoloji sistemlər 

5.1. Ekosistemin enerjisi 

5.2. Bioloji toplantı prinsipləri 

5.3. Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı 

5.4. Ekoloji piramidalar 

5.5. Ekosistemin dinamikası 

5.1.1. Tsikllik dəyişmə, sutkalıq tsikllər 

5.2.2. Mövsümi tsikllər 

5.5.3. Çoxillik dəyişkənlik (tsikllik) 

5.5.4. Ekoloji suksessiyalar 

- İlkin (birinci) və ikinci (törəmə) suksessiyalar 

VI Fəsil. Biosfer 

6.1. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması 

6.2. Təbiətdə maddələrin dövranı 

6.2.1. Təbiətdə maddələrin böyük (geoloji) dövranı 

6.2.2. Biosferdə maddələrin kiçik (biogeokimyəvi) dövranı   

6.3. Ən mühüm biogen maddələrin biogeokimyəvi tsiklləri  

Oksigenin dövranı 

Karbonun dövranı 

Azotun dövranı 

Kükürdün dövranı 

Fosforun dövranı 

VII Fəsil 

 

LANDŞAFT ƏSASINDA BİOSFERİN TƏBİİ EKOSİSTEMLƏRİNİN 

TƏSNİFATI 

 

7.1. Yerüstü biomlar (ekosistemlər)  

7.1.1. Tundra  

7.1.2. Boreal (şimal) iynəyarpaqlı meşələr  

7.1.3. Mülayim zonanın rütubətli iynəyarpaqlı meşə ekosistemləri  

7.1.4. Mülayim zonanın qışda yarpağı tökülən meşə ekosistemləri  

7.1.5. Mülayim zonanın bozqır ekosistemləri  

7.1.6. Səhra ekosistemləri  

7.1.7. Çapparal ekosistemləri  

7.1.8. Tropik bozqırlar və savannalar  

7.1.9. Yarım həmişəyaşıl mövsümi (yarpağı tökülən) tropik meşə ekosistemləri 

7.1.10. Cırtdan şam və ardıc ekosistemləri  

---