11
zonalar haqqında təlim yaratmaqla landşaftlar haqda elmin başlanğıcını
qoydu. Onun meşə tarlaqoruyucu əkinləri konsepsiyası geiş yayılıb, Varonej
quberniyasının Daş çöllərində praktikada parlaq həyata keçirilmiş, 1894 - cü
ildə 1000 ha ərazidə əkilmişdir. Alim bununla kənd təsərrüfatını aparmağın
təbiətə oxşar sistemini yaratmağın, landşaftları optimallaşdırmağın çox
mühüm və lazımlı elementini təklif etdi.
"Təbiətin qatlarının" dərinliyinə getmək və təbiətdən istifadəni kamil-
ləşdirmək üçün V.V.Dokuçayev elmi axtarışlarda, xüsusilə, meyillikdən
qaçmağa və bütöv təbii sistemlərin kompleks tədqiqinə çağırmışdır. Təəssüf
ki, V.V.Dokuçayevin xidmətləri layiqli qiymətini yalnız ölümündən sonra
almışdır.
Naturalist A.A.Silantyev (1868-1918) gəmiricilərin və həşaratların cə-
miyyətlərinin funksiyalaşmasının ekoloji xüsusiyyətlərini tədqiq edərək, ilk
olaraq ziyanvericilərin sayının dəyişməsinin proqnozlaşdırılması vəzifəsini
qoydu, eyni zamanda yırtıcılardan və parazitlərdən insana zərər verən həşa-
ratların və gəmiricilərin çoxalmasının qarşısını almaqda istifadə etmək
ideyasını irəli sürdü.
Görkəmli mikrobioloq İ.İ.Meçnikov (1845-1916) ziyanvericilərin
məhv edilməsi üçün mikroblardan istifadə etmək ideyasını geniş təbliğ edir-
di. Ziyanvericilərlə mübarizədə bioloji metodun praktiki tətbiqinin prioritet-
liyi amerikan entomoloqu Ç.Reylə məxsusdur, hansı ki, 1898-ci ildə
Avstraliyadan Kaliforniyaya gətirdi.
1910 - cu ildə LQ.Ramenski (Rusiya) əsas ekoloji prinsiplərdən birini
- fasiləsizlik prinsipini yaratdı. Baxılan dövrdə nüvə anlayışının dərinləş-
məsi və genişlənməsi prosesi davam edirdi, yeni qanunlar kəşf edilmiş və
yeni ekoloji konsepsiyalar təklif olunmuşdur. 1909-cu ildə E.A.Mitçerlix
(Almaniya) biosenozların məhsuldarhğına faktorların birgə təsiri konsepsi-
yasını təklif etdi. Sonradan bu konsepsiyanı B.Baule və A.Tineman tamam-
ladılar. Beləliklə, faktorların birgə təsirinin Mitçerlix - Tineman - Baule
qanunu yarandı və ekoloji əkinçiliyin əsas postulatlarından biri oldu.
V.Şelford (ABŞ, 1911) tolerantlıq qanununu yaratdı. Bu illərdə ekoloji
əhəmiyyət daşıyan elmi kəşflərin sayı artdı ki, bu da canlının mövcud olma
probleminə maraq və diqqəti artırdı. Ekologiyanın nəzəri əsasının fundamen-
tal kateqoriyaları: "klimaks" - T.Kauls (ABŞ.1901); "populyasiya" - V.L.İoqan-
sen (Danimarka, 1903); "biota" - E.Rakovitse (Rumıniya,1907); "autekolo-
giya" və "sinekologiya" - K.Şreter (Belçika, 1910); "ekotop" - Q.N.Vısotski
(Rusiya,1915); "fitosenoz" və "fluktasiya" - İ.K.Paçoski (Rusiya, 1915);
"məkanca ekoloji taxça" - D.Qrinell (ABŞ, 1917); "məhsuldarlıq" - A.Tine-
man (Almaniya, 1927); "biokütlə" - R.Demol (Almaniya, 1927); "noosfera" -
E.Lerua (Fransa, 1927) və bir çox başqaları tərəfindən yaradıldı.
12
Ekologiyanın inkişafında məşhur rus meşəşünası Q.F.Morozovun
―Meşə bütöv coğrafi kompleks kimi‖ fundamental təlimi böyük əhəmiyyət
kəsb edir ("Meşə haqda təlim", 1912). 1915 - ci ildə rus alimi V.V.Alexin
"predvareniya qaydasını" yaratdı, hansı ki, sonradan 1951 - ci ildə Q.Valter
tərəfindən ikinci dəfə kəşf olundu (lakin "Valter -Alexin qaydası" kimi qeyd
olundu). Suksessiyalar (canlı orqanizmlər cəmiyyətlərinin növbələşməsi)
haqda təlim nəhəng nəzəri ümumiləşmə oldu. 1925-ci ildə amerikan alimi
A.Lokte "Biofizikanın əsasları" elmi əsərində ekologiyaya riyazi yanaşma
prinsiplərini yaratdı. Bu illərdə V.İ.Vernadski biosfer haqda düzgün fun-
damental təlim yaradır. 1926-cı ildə onun kapital əsəri "Biosfera" çıxır,
hansı ki, "canlı maddənin" planetar geokimyəvi rolu, onun qlobal funk-
siyaları hərtərəfli izah olunmuş və əsaslandırılmışdır. Ölkəmizdə və xaricdə
bu dövrdə orijinal monoqrafiyalar, dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr olunmuş,
ekologiyanın həm elm, həm də təlim intizamı kimi mövcud olmasında
böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan ingilis Ç.EItonun "Heyvanların eko-
logiyası" kitabına istinad etmək olar, hansı ki, burada yeni elmi istiqamət
"populyasiya ekologiyası" əsaslandırılmışdı, "say piramidası" qanunu for-
malaşdırılmışdı, "qida zəncri", "ekoloji kasadlıq" anlayışları təklif edilmişdi.
V.Şelfordun "Bioekologiya" (1929) işini, D.N.Kaşkarovun "Mühit və cə-
miyyət (sinekologiyanın əsasları)" (1933) "Səhra həyatı", (1936), "Hey-
vanların ekologiyasının əsasları" (1938) kitablarını qeyd etmək yerinə
düşərdi. 1928-ci ildə V.N. Beklemişov (Rusiya) "geomeridlər” konsepsi-
yasını təklif etdi. Onun fikrincə biosferin bütün canlı maddəsi ümumi sis-
temli vahid kimi təsvir olunur (Vernadskinin "Yerin canlı maddəsi" anlayışı
ilə geokimyəvi mənada yox, bioloji mənada eynidir). İkinci mərhələnin sonu
V.V.Stançinskinin (1931) ―trofik səviyyələr” və "enerji pramidasi" tədqi-
qatları ilə tamalanır. Bu təcrübələri sonralar amerika hidrobioloqu R.Linde-
man (1942) təkrarladı və inkişaf etdirdi. Daha vacib bir hadisə F.Q.Qau-
zenin (SSSR-keçmiş) "Yaşayış uğrunda mübarizə" kitabı oldu. Müəllif
növlərin qarşılıqlı münüsibətinin tədqiqinə dair ilk eksperimentini və
rəqabət prinsiplərini təsvir edir.
1.1.3.Növlərin, populyasiyaların, biosenozların ekologiyasının for-
malaşması
Bütövlükdə ekologiya təmiz bioloji tədqiqatların çərçivəsinə daxil ol-
madı. О insanın, eləcə də yaşayış mühitinin mühafizəsinin probleminə
praktiki olaraq toxunmadı. Eyni zamanda insanların yaşama mühitinə artan
təzyiqinə də biganə qala bilmədi.
Qəbul olunmuş təsnifata əsasən ekologiyanın inkişafının üçüncü
dövrü (1935-1980) ingilis botaniki A.Tenslinin "Bitki ekologiyasında ter-