M ü n d ə r I c a t

9 

 

K.F.Rulyenin  şagirdlərindən  və  davamçılarından  biri  olan  N.A.Se-

vertsov 1855-ci ildə magistr dissertasiyasını ―Yaxınlıqdakı bataqlıgın 3 zir-

vəsi  haqda‖  epiqrafı  ilə  nəşr  etdirdi:  "Varonej  quberniyasında  vəhşi  hey-

vanların, quşların və gürzə ilanların həyatında dövri hadisələr‖. Bu Rusiyada 

ilk  xüsusi  ekoloji  tədqiqat  idi.  A.Qumbolt  və  K.F.Rulyeni  bir  çox  alimlər 

təbiəti  vahid  sistem  halında  dərk  edən,  biosfer  konsepsjyasını  global  eko-

sistem kimi qəbul edən nəzəriyyəçi kimi qəbul edirdilər. 

Ekoloji  düşüncələrin inkişafı ilə eyni  vaxtda biologiya, fizika, kimya 

və başqa elm sahələrində tam formalaşmamış, özü haqda fikir formalaşdıran 

elmin rüşeymi yaranırdı. 1713-cü ildə U.Derem (İngiltərə) ilk dəfə "balans" 

terminini  təklif etdi. 1762-ci  ildə Ş.Bonn (İsveçrə) "təkamül",  1800-cü ildə 

K.F.Burdax (Almaniya) "biologiya", 1805-ci ildə Ş.Morron (Belçika) "feno-

logiya",  1850-ci  ildə  T.D.Toro  (ABŞ)  və  1866-cı  ildə  E.Hegel  (Almaniya) 

"ekologiya  terminini  təklif  etdilər.  Bu  zaman  fransız  zooloqu  İ.J.Sentlleri 

xatırlamamaq  olmaz:  1854-1859-cu  illərdə  "Üzvi  aləmin  təbii  tarixi"  əsə-

rində  "etologiya"  anlayışından  istifadə  etdi  (ailə  və  cəmiyyətdə  toplanmış 

canlılar arasında münasibəti öyrənir). 

Ç.Darvinin  "Təbii  seçmə  yolu  ilə  növlərin  mənşəyi"  adlı  elmi  mə-

qaləsi  Dünya  əhəmiyyətli  mühüm  hadisə  oldu  və  təbiət  elmlərinin,  o 

cümlədən, ekologiyanın sonrakı aktiv inkişafını təmin etdi. Bu əsərdə təbii 

seçmə  və  növlərin  mənşəyi  haqda  nəzəriyyə  verilmişdir.  Onun  işlərində 

"ekologiya"  termini  istifadə  olunmur,  lakin  bu  böyük  təbiət  tədqiqatçısının 

bütün  elmi  fəaliyyəti  ciddi  surətdə  ekoloji  təkan  verdi.  Ç.Darvin  geniş 

miqyaslı müşahidələrə və dərin ümumiləşdirmələrə əsaslanaraq, qəti olaraq 

göstərdi ki, bitki və heyvanların yeni növləri uzun müddətli təkamül inkişafı 

keçdikdən  sonra  yaranır.  Təkamül  təbii  ətraf  mühitə  daha  yaxşı  uvgunlaşa 

bilən fərdlərin təbii seçmədə qalmasıdır. O dəyişkənlik, irsiyyət, çoxalmanın 

həndəsi  silsilə  ilə  getməsini,  yaşayış  ugrunda  mübarizəni  təbii  seçmənin 

əsas  hərəkətverici  qüvvəsi  hesab  edirdi.  Yaşayış  ugrunda  mübarizə  (orqa-

nizm  və  mühit  arasında  xüsusi  növ  mübarizədir)  -  vacib  ekoloji  problem-

lərdən  biridir,  hansı  ki,  populyasiya  ekologiyasının  əsasını  qoydu  və  növ 

daxilindəki  fərdlər  arasında  mübarizənin  daha  qəddar  oldugunu  izah  etdi. 

Təsadüfi  deyil  ki,  yeni  elmin  "xaç  atası"  E.Hegel  yaşayış  uğrunda  müba-

rizəni abiotik və biotik şəraitin canlı orqanizmə təsiri kimi təklif etdi. 

 

1.1.2. Klassik ekologiyanın yaranması 

İlkin, daha uzunmüddətli dövr  - hazırlıq  və  ya  "sadəlövh  ekologiya" 

dövrü  1866-cı  ildə  başa  çatdı.  E.Hegel  "Orqanizmlərin  ümumi  morfologi-

yası" əsərində orqanizm və onları əhatə edən mühit haqda elmi "ekologiya" 

adlandırdı.  Ekologiya  -  mürəkkəb  qarşılıqlı  münasibətlərin  öyrənilməsidir, 

---

10 

 

hansı ki, Darvin yaşayış ugrunda mübarizədə yaranan şərait adlandırırdı. 

Ç.Darvinin və E.Hegelin fundamental tədqiqatları ekoloji tədqiqatların 

aktivləşməsinə  ciddi  stimul  oldu  və  ekologiyanın  inkişafına  müsbət  təsir 

etdi.  X1X  əsrin  ikinci  yarısında  tədqiqatçılar  bitki  və  heyvanların  həyat 

tərzinə, onların iqlim şəraitinə uygunlaşmasına daha çox diqqət verirdilər. 

Ekologiyanın tarixi inkişaf mərhələsi yaranma, formalaşma və inkişjaf 

dövrünə  bölünür.  Q.S.Rozenberg  və  D.P.Mozgovun  təsnifatına  görə  ikinci 

dövr X1X əsrin sonu və XX əsrin birinci otuzilliyini əhatə edir. Bu dövrdə 

faktorial ekologiya formalaşdı, popuiyasiyanın dinamikası haqda materiallar 

toplandı,  bitki  və  heyvanların  müxtəlif  xarici  abiotik  faktorlara  münasi-

bətinin qanunauygunluqları öyrənildi. 

"Ekologiya" termini getdikcə daha əsaslandırılmış formada elmə daxil 

olurdu.  Buna  baxmayaraq  zooloqlar  və  botaniklər  hələ  uzun  müddət  eko-

logiyanin  mənasını  müxtəlif  cür  başa  düşürdülər.  Zoologiyada  əsas  vəzifə 

ayrı-ayrı  orqanizmlər  və  qruplar  arasında  həm  özlərinin,  həm  də  mühitlə 

qarşılıqlı  əlaqəni  öyrənməkdir.  Botanikada  isə  ekologiya  əsasən  abiotik 

faktorların  bitkinin  böyümə  və  inkişafına  təsirinin  öyrənilməsi  kimi  başa 

düşülürdü.  Lakin  getdikcə  daha  aydın  görünürdü  ki,  bitki  və heyvanat  alə-

minə  bütöv  sistem  kimi  baxmaq  və  öyrənmək  lazımdır.  "Canlı  maddə" 

abiotik  və  biotik  mühitlə  qırılmaz  əlaqədədir.  Bu  vacbliyin  başa  düşülməsi 

ekoloji  tədqiqatların  sonrakı  inkişafı  üçün  mühüm  metodoloji  əhəmiyyət 

kəsb edir. 

Baxmayaraq ki, baxılan dövr (1866 - 1935) müddətcə birinci dövrdən 

xeyli  geri  qalır,  о  ekoloji,  iqtisadi,  elmi  hadisələr  və  kəşflərlə  daha  zən-

gindir.  Artıq  1868-ci  ildə  fransız  alimi  J.J.E.Reklyu  "biosfer"  anlayışını 

işlətdi, hansı ki, ondan xəbərsiz avstriya alimi E.Zyuss da təklif vermişdir. 

1926-cı ildə V.İ.Vernadskinin fundamental biosfer təliminin yaradılmasına-

dək hələ çox vaxt keçəcək. 

Ekologiyanın  nəzəri  əsaslarınm  yaranması  üçün  hidrobioloq  K.Me-

biusun  yaratdığı  elmi  traktatda  ilbizlər  və  ilbiz  təsərrüfatında  orqanizmlər 

cəmiyyəti və ya biosenozların olması haqda gəldiyi nəticə mühüm rol oynadı 

(Almaniya, 1877). 

Tədqiqatçı  S.Forbs  (ABŞ,  1887)  ilk  dəfə  olaraq  gölə  "mikrokosm", 

başqa sözlə canlı orqanizmlərdən və biotik əhatədən ibarət olan bütöv sistem 

kimi  baxmaqla,  faktiki  olaraq  ekosistem  təlimi  haqda  elementar  başlanğıc  

qoydu. 

 1883-cü  ildə  V.V.Dokuçayevin  "Rus  qaratorpaqları"  kitabı  çıxdı. 

Görkəmli  rus  torpaqşünası  torpaq  haqda  təlim  yaratdı:  torpaq  canlı  orqa-

nizmlərin, dağ suxurlarınm və iqlimin birgə  yaradıcılıq məhsuludur. O, tor-

paq əmələgəlmənin beş faktorunu təyin etdi. Sonralar V.V.Dokuçayev təbii 

---