109
istehsal olunan preparatların ümumi miqdarından ABŞ və Kanadada 33%,
Qərbi Avropa ölkələrində 25%, Cənub-şərqi Asiyada 22%, Şərqi Avropada
(Rusiya daxil olmaqla) – 10%, Latın Amerikası – 9%, Avstraliya və yeni
Zellandiyada – 1% istifadə olunurdu.
İtaliyada – 1 hektar səpinə 21 kq BMKV, Yaponiyada – 16 kq-a ya-
xın, digər inkişaf etmiş Qərbi Avropa ölkələrində orta hesabla 2-3 kq, keç-
miş MDB respublikasında 0,6 kq-dan (Estoniya) 13,2 kq-a (Moldoviya),
bütün dünyada orta hesabla 0,3-0,4 kq t.e. maddə 1 hektara (Şokolov və b.
1994)
Bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələrinin ümumi qəbul olunmuş qısa
adı – ―pestisidlərdir‖ (lat. pestis-ziyanverici, caedo – öldürürəm). Müxtəlif
rəqəmlərə görə son illərdə dünyada 1000-dən çox kimyəvi birləşmələr qey-
də alınıb, onların əsasında pestisidlərin on minlərlə preparativ formulları
buraxılır. Adətən pestisidləri onların hansı məqsədlə istifadəsinə görə təsnif-
ləşdirirlər. onlardan daha çox aşağıdakılar tətbiq olunur: herbisidlər – alaq
otları ilə mübarizədə; insektisidlər – zəhərli həşəratlarla mübarizədə, funqi-
sidi – bitkilərin müxtəlif göbələk xəstəlikləri ilə mübarizədə, zoosidi – zə-
hərli onurğalılarla mübarizədə rodentisidlər – gəmiricilərlə; bakterisidlər –
bakterilarla və bitkilərin bakterial xəstəlikləri mübarizədə; alqisidlər – sutu-
tarlarda yosunların və alaq bitkiləri ilə mübarizədə; defoliantlar – yarpaqları
tökmək üçün; desiaktlar – yığım qabağı yarpaqların qurudulması üçün; re-
tardantı – bitkinin boyatmasını tormozlamaq və gövdələrin yaratmağa qarşı
davamlığını artırmaq üçün
Pestisidləri həm də tərkibinə və xassələrinə görə təsnifləşdirmək olar.
Ən çox yayılmışları: Xlor üzvi pestisidlər – polisiklik və aromatik karbo-
hidratların haloid törəmələri, alifatik karbohidratlar; fosfor üzvi pestisidlər –
fosfor turşularının mürəkkəb efirləri; karbonatlar – karbomid, tio – və ditio-
karbamin turşularının törəmələri; azot tərkibli pestisidlər sidik turşusu,
quanidin, fenolun törəmələri.
Pestisidləri ətraf mühitə dözümlülüyünə görə də qruplaşdırırlar. Bu
xassələrpreparatların kimyəvi qruluşu və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri ilə
şşərtlənir, Xlor üzvi pestisidlər daha dözümlü və eyni zamanda kumulyativ
xassələri olan maddələrdir.
Torpaqda parçalanmaya davamlığına görə pestisidləri: çox davamlı
(zəhərli olmayan komponentlərə parçalanma dövrü 2 ildən çox olanlar); da-
vamlı (yarım ildən 2 ilə qədər olanlar); orta davamlı (16 aya qədər); az da-
vamlı (1 ay olanlara) bölünürlər.
2.16 cədvəlində pestisid qruplarından birinin bəzi nümayəndələrinin
davamlılığı haqda fikri söylənilir.
110
Cədvəl 2.16
Torpaqda xlor üzvi insektisidlərin davamlılığı. (Nash, Woolsen, 1967)
İnsektisidlər
Nisbi miqdarı
14 ildən sonra
QXQ
10
Heptaxlor
16
Xlordan
40
Əldrin
40
Endrin
41
Toksafen
45
15 ildən sonra
Eldirin
28
Dieldrin
31
17 ildən sonra
DDT
39
Pestisidlərin əksəriyyəti sintetik kimyəvi birləşmələrə – ksenobiotik-
lərə, başqa sözlə biosferə yad olan maddələrə aiddir (Yunanca Xenos-yad).
Bu məhsullar yaxın zamanlara qədər planetdə yox idi. Bu da onların detok-
sikasiya prosesini mürəkkəbləşdirir. Pestisidlərin artan həcmdə verdikdə
onların qalıqları və ya metabalizm məhsulların ətraf mühit obyektlərində
toplana bilər, qida zəncirində miqrasiya edə bilər və arzuolunmaz nəticələr
verə bilər (Şəkil 2.9). İçməli suyun keyfiyyətlərinə pis təsir göstərməklə və s.
ġəkil 2.9. Ətraf mühitə pestisidlərin qalıq miqdarının toplanması və miqrasiyası
(Luney, 1992)
Biota
Torpaq
Hava
Pestisid
Yağıntı
Su
111
Kənd təsərrüfatı pestisidlərindən istifadə xüsusiyyətlərinə onların
biosferdə dövriyyəsi, yüksək bioloji aktivliyi, əhəmiyyətli lokal qatılığın
tətbiqinin vacibliyi, əhalinin pestisidlərlə məcburi əlaqəsi. Pestisidlər tor-
paqda, bitkilərdə, heyvanlarda toplanaraq maddələrin bioloji dövranının
normal siklində və torpaq ekosisteminin məhsuldarlığının azalmasında dərin
və geridönməyən pozuntulara səbəb ola bilər.
Pestisidlərin bəziləri – kumulyativ zəhərlər, hansı ki, zəhərli təsiri
yalnız onun qatılığından deyil, həm də təsir müddətinin uzunluğundan asılı-
dır. Belə ki, bioakumulyasiya prosesində onun qida zəncirində hərəkətində
asılı olaraq, pestisidin qatılığının dəfələrlə (yüz min dəfəyə qədər) yük-
səlməsi baş verir (şəkil 2.10).
ġəkil 2.10. Dəniz orqanizimlərinin qida zəncirində dieldirin insektisidinin
proqresiv toplanma mexanizminin sxemi (Pamad, 1981)
Pestisidlərin biotransformasiya – prosesində detoksikatsiya ilə yanaşı
toksikifikasiya – yüksək toksikliyə malik olan maddələrin formalaşması baş