107
Buna səbəb kartofun xəstəlikdən məhv olması idi (fitoftor göbələyinin törət-
diyi infestans xəstəliyi). 1880-ci ildə Seylonda (indi– Şiri-Lanka adası və
dövləti) kafe ağacları məhv oldular. Bu kədərli hadisənin günahkarları pas
xəstəliyi yaradan göbələk idi. O vaxtlardan indiyədək adada kafe yerində
məşhur Seylan çayı becərilirdi. 1882-ci ildə bitkilərin xəstəliklərinin kimyə-
vi mübadiləsinin məqsədyönlü tədqiqatları başladı. Prust soyadlı bir fransız
üzümçüsü özünün yol kənarında bitən üzümlüyünü qorumaq üçün cərgələri
mis kuporosunun əhənglə qarışığı ilə çilədi.
Doğrudan da zəhərlənmədən qorxaraq heç kəs mavi boyanmış mey-
vələrə toxunmurdu. Belə oldu ki, bu yolla cənab Millarde adlı biri keçdi. O,
üzümün yalançı əzablı damlamild xəstəliyini öyrənirdi. Onun diqqətini cəlb
etdi ki, Prustun cərgələrində yarpaqlar tökülməyib, qonşuda isə əksinə ta-
mamilə tökülüb. Onun başına belə fikir gəldi ki, yarpaqlar mis kuporosu və
əhəngin ―zəhərli‖ məhlulu ilə emal olunduğu üçün qorunub saxlanılıb. Bu
xoşbəxt fikir idi. Millarde bu qarışığın dəqiq reseptini işləyib hazırladı və
onun istehsalını və geniş miqyasında tətbiqini təşkil etdi. Bordosk mayesi
belə kəşf olundu, bir çox bitki xəstəliklərinə qarşı gözəl vasitə, hansı ki,
bizim dövrümüzdə də uğurla istifadə olunur.
Artıq 100 ildən çoxdur ki, bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələri
xəstəlik törədiciləri ilə, ziyanverici həşəratlarla və alaq bitkiləri ilə müba-
rizədə mühüm rol oynayır. İkinci dünya müharibəsindən sonra bu mübarizə
üsulu daha çox yayıldı. Belə mübarizənin vacibliyi kifayət qədər aydındır,
nəzərə alsa ki, xəstəliklərlə bağlı olan məhsul itkisi hazırda 23,9-46,4%-ə
çatır (cədvəl 2.14)
Cədvəl 2.14
Dünya əkinçiliyində kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsul itkisi
(Sokolov və b., 1994)
Bitki
Məhsul itkisi
Ziyanvericilər
Xəstəliklər
Alaq otları
Cəmi
Buğda
5,0
9,1
9,8
23,9
Qarğıdalı
12,4
9,4
13,0
34,8
Darı, sorqo
9,6
10,6
17,8
38,0
Çəltik (düyü)
26,7
8,9
10,8
46,4
Pambıq
11,0
9,1
4,5
24,6
Soya
4,5
11,1
13,5
29,1
Kartof
6,5
21,8
4,0
32,3
Pomidor
7,5
11,6
5,4
24,5
108
Cədvəl 2.15 – də Rusiya Federasiyasının kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsulunun potensail itkisi təsvir olunur.
FAO (1989) qiymətlərinə görə hər il dünya kənd təsərrüfatına ziyan-
verici həşəratlardan, bitki xəstəliklərindən və alqalardan 75 milyard dollar
ziyan dıyir. V. A. Zaxarenkonun hesablamalarına görə 1986-1990-cı illərdə
Rusiya Federasiyasında potensial itkisi ildə orta hesabla 7,66 milyard
rubldur.
Cədvəl 2.15
1956-1990-cı illərdə Rusiya Federasiyasında xəstəliklərdən, ziyan-
vericilərdən və alaq otlarından kənd təsərrüfatı bitkilərinin
məhsulunun potensial itkisi (V. A. Zaxarenko, Sokolov və b.
hesablamalarına görə, 1994)
Bitki
Sahə
min
hek
Ümu-
mi
yığım
mln t
Potensial itkilər
Ümumi yığılmadan %_lə
mln .ton
cəmi
ziyan
verici
xəstə-
lik
alaq-
lar
cəmi
ziyan-
verici
xəst-
lik
Alaq
Dənli bitki
60,3
104,3
25,0
6,0
8,4
10,6
26,1
6,3
8,8
11,0
Şəkər
Çuğunduru
1,47
32,9
24,5
8,0
8,3
8,2
8,1
2,6
2,7
2,8
Günəbaxan
2,15
3,12
25,0
8,0
9,0
8,0
0,78
2,5
0,8
0,25
Kətan
0,496
0,124
11,5
3,5
5,8
11,0
0,028
0,000
4
0,00
1
0,00
14
Kartof
3,324
35,9
31,5
5,0
20,0
6,5
11,3
1,8
7,2
2,30
Tərəvəz
0,725
11,17
20,2
7, 0
15,0
7,2
3,3
0,8
1,7
0,80
Giləmeyvə
və meyvə
0,754
1,96
29,0
10,0
11,0
7,0
0,57
0,21
0,22
0,14
Üzüm
0,172
0,93
34,2
5,22
22,0
7,2
0,32
0,05
0,20
0,07
Yem bitkiləri
(quru ota çe-
virməklə
42255
84,51
15,0
5,0
5,0
5,0
12,68
4,22
4,22
4,22
Rusiyada məhsulun potensial itkisi 71,3 milyon ton dən vahidinə çatır.
Bu zaman xəstəlik törədicilərin payına 45,1% potensial itki düşür, alaq
otları 31,4% və bitki ziyanvericilərinə 23,5% (Sokolov M. S. və b. 1994).
1990-cı ildə ABŞ-da bir ortastatistik fermer 7 adamı ərzaq məhsulu
ilə, 1970-da - 46, 1980-də isə 55 adamı təmin edirdilər. Hesablanmışdır ki,
əgər ABŞ-da bitki mühafizəsində kimyəvi vasitələrdən istifadəni dayan-
dırsalar, dənin ümumi yığımını əvvəlki səviyyədə saxlamaq üçün əlavə 52
milyon hektar torpağı əkmək lazımdır; bu zaman bitkiçilik məhsullarının
dəyəri 50-70% artıq (əmək məhsuldarlığı aşağı düşdüyünə görə).
Bununla əlaqədar tamamilə qanunauyğundur ki, 80-ci illərin əvvəlində
BMKV istehsalı dünyada 2,3..2,5 mln. ton təşkil edirdi. 1986-cı ildə
dünyada BMKV tələbat 17,5 milyon dollar dəyərində idi. Bütün dünyada
Dostları ilə paylaş: |