97
(hətta NO
3
azotu verilmədikdə) torpağa verildikdə NO
3
-ın böyük miqdarda
toplanması baş verir. Nitraf N-tu torpaqda çox hərəkətlidir, güclü suvarmada
və yağışda asanlıqla yuyulur. Kökün qidalanma sahəsində, xüsusən yüngül
torpaqlarda.
NH
4
-lu N-la bərabər NO
3
-lar da bütün əsas N
2
qidalanma mənbəyidir.
Son illərdə tərkibində NO
3
çox olan kənd təsərrüfat məhsulların isteh-
salı artır. NO
3
-in kənd təsərrüfat məhsullarında olması faktı özü təhlükəli
deyil, nə qədər ki, onlar N-un mövcud olma formalarından biridir – biosfe-
rin təbii tərkib elementidir. Hələ insanlar yaranmamışdan əvvəl. Başqa şey
mühümdür – bu birləşmələrin miqdarı bitkilərin tərkibində nə qədərdir?
Bitkilərdə NO
3
-in toplanmasına səbəb udulan N-un humusunun amin
turşuların və zülalların sərf olunmasıdır (başqa sözlə, udulan NO
3
-ün hamısı
NH
3
-ə qədər bərpa olunmur). Bu prosesin fizioloji pozulmasına səbəb N
mübadilə edilən nitrat və nikritreduktaza fermenti olur, eləcə də bitkilərin
karbonitradlarla qidalanması. Bitkilərdə nitradların assimilyasiya prosesləri-
nin pozulmasına səbəb olan 20 artıq faktor vardır belə faktorlardan verilən
gübrələrin forma və dozası meteoroloji şəraiti sort müxtəlifliyini bastırılma
vaxtı və bitkinin say sıxlığı, əhənglənmənin keyfiyyəti müxtəlif qida maddə-
lərin varlığı və nisbətini və s. göstərmək olar. Məsələn, ispanaqda, 6-7 min
lk işıqlanmaya nisbətən 60-80% artıq nitratlar toplanır. Kökün sıxlığı çox
olduqca 491-dən 923-ə qədər 1m
2
-də nitradların miqdarı 43% artır. Bitkidə
Mg və S çatışmadıqda torpaqda Mn və mobilden çatmadıqda, eləcə də ha-
vada T düşdükdə, hansı ki, nitradreduktaza fermentinin aktivliyinin azal-
masına səbəb olur, nitratların toplanmasına gətirib çıxarır.
Artıq qeyd olunduğu kimi bitkilərdə artıq miqdarda NO
3
-ın toplan-
masını kompleks faktorlar şərtləndirir. Bu zaman verilən gübrələrin dozası
daha vacib rol oynayır. N gübrələrinin dozasından asılı olaraq tərəvəz məh-
sullarından nitratların toplanması aşağıdakı cədvəl 2.10-da göstərilib.
(P. Pruqarova, 1990).
Cədvəl 2.10
Tərəvəz məhsullarında nitratların toplanması
Azot gübrələrinin dozası
kq/hek
Məhsulda nitratların miqdarı mq/kq
(üç ildə)
İspanaq
Salat (kahı)
0
952
993
80
1338
1322
160
2160
1642
98
Cədvəldən görünür ki, hər 1 kq azot gübrəsinin hesabına ispanaqda
7,55 mq, xaç-salatda 4,06 mq nitratlar toplanır.
N gübrələrinin dozasının artırılmasına deyil, eləcə də istehsal olunan
məhsulda, C bitaminin, şəkər və digər maddələrinin azalmasına, nəticədə
onun bioloji qiymətinin düşməsinə səbəb olur.
Tərəvəzlərdə nitratların toplanmasında istifadə olunan gübrələrin for-
ması və məhsulun yığılma müddəti də mühüm rol oynayır. nitratların miq-
darı bitkinin arqanlarından da asılı olaraq fərqlənir. Onlar ksilema və toxu-
malarda, vakuolları yaxşı inkişaf etmiş hüceyrələrdə və digər hissələrdə çox
olur. Bitkinin bu orqanlarda qida maddələri nəql olunur. Belə ki, kökdə,
gövdədə və yarpaq pulcuqlarında nitratlar daha çoxdur, nəinki yarpaq
ayasında. Generativ orqanlarda nitratlar ya olmur və ya vegetativ orqanlara
nisbətən dəfələrlə az olur.
Azot gübrələri təbii suları çirkləndirir. Su obyektlərində N-un olması
həm təbii, həm də antropogen faktor kimi müəyyənləşdirilir. Məsələn, N
gübrələrinin saxlanma, hazırlanma və tətbiq prosesində texnoloji pozuntular
verilən miqdarın 3-20%-ə qədəri su obyektlərinə düşür ki, bu da neqativ
nəticələr verir.
Nitratların yuyulma prosesi çəmənliklərin şumlanmasını tezləşdirir,
növbəli əkində dənli və becərilən bitkilərin payını artırır, aralıq bitkilərin
becərilməsini tam və ya qismən inkar edir (cədvəl 2.11.)
Cədvəl 2.11
Müxtəlif bitkilərin torpaqdan azotu udması, kq/ha
Torpaqlar
Şum
Çəmənlər
Dənlilər
Becərilənlər
Qumsal
30
45
7
Suqlinist və Lyoss
21
32
5
Gilli
15
24
3
Orta hesabla
22
34
5
ABŞ-da alınan nəticələrə görə N-un torpaqdan infiltrasiyası otlarla,
dənlilərlə və heriklə 1:6:30 nisbətində olur. Əkinçiliyin terraf sistemində
kontur sisteminə nisbətən tarlada səthi axınla N-un aparılması 12 dəfə az
olur.
Tərəvəz, meyvə-giləmeyvə bitkiləri və üzümlüklərin intensiv istehsal
rayonlarda qrunt sularının nitratlarla çirklənməsi müşahidə olunur.
İçməli sularda nitratların son yol verilmə qatılığı belədir: orta en darə-
sində -22 mq/l tropiklərdə -10 mq/l. (Rusiyada aşkar göstəricilər 10 mq/l,
99
Polşa və ABŞ-da olduğu kimi, AFR-da 20 mq/l).
Gübrə verilməzdən əvvəl torpağın əhənglənməsi lazımdır, hansı ki,
torpağın turşuluğunu aşağı salır və nitratların bərpa olunma prosesini
aktivləşdirir.
Əlavə yemlənmənin aparılma müddəti də nitratların toplanmasında
mühüm rol oynayır. Kök meyvələrin və başqaların kütləvi yerləşmə dövrün-
də əlavə yemlənmənin verilməsi tövsiyə olunmur.
Kənd təsərrüfatlarının nitratlarla çirklənməsini azalmaq üçün müstəs-
na əhəmiyyətli üsul kifayət qədər üzvi gübrələrin verilməsidir (peyin, kom-
post, sideratlar). Biz çox ölkələrin qeyri-üzvi gübrələrlə qarışdırmaq məq-
sədəuyğundur. Məsələn, Hollandiyada 300 kq/hek mineral gübrələri 40
kq/hek üzvi gübrə ilə qarışdırıb torpağa verdikdə nitratlarla çirklənmə baş
vermir. Peyini saman və torfla kompostlaşdırıb payızda torpağa verilir.
Mineral azotdan fərqli olaraq bitkilərin qidalanmasında bioloji azot
daha perspektivlidir. Akademik E.N.Mişustinin hesablanmalarına görə keç-
miş SSRİ-nin 220 milyon hektarlıq əkin sahələrində, azot fiksə edən mikro-
orqanizmlərin fəaliyyətindən bioloji azotun miqdarı 7,5 milyon tona çatdı
(3 milyon ton azot fiksə edən paxlalı bitkilərin simbiontları və 4,5 milyon
ton sərbəst yaşayanlar).
Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, 1976-cı ildə kimya sənayesi
kənd təsərrüfatına azota çevrildikcə 7,25 milyon ton azot mineral gübrəsi
verilib.
Hazırda Rhizobium cinsindən olan bakteriyalar müxtəlif paxlalı bitki-
lərlə onların spesifikliyi geniş öyrənilir. gen mühəndisliyi metodunun kö-
məyi ilə daha məhsuldar Ştamınlar axtarılır. Azot fiksə edən bakteriyaların
assosiasiyasının istifadəsinin mümkünlüyü tədqiq olunur, eləcə də bu mik-
roorqanizmlərin müxtəlif kombinasiyaları, çox vaxt bu kombinasiyalar
ayrılıqda onların hər birindən daha effektli olur.
Hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi və hər bir sort üçün, eləcə də müxtəlif
torpaq şəraiti üçün azotfiksəedən mikroorqanizmlərin spesifik kombina-
siyalarını seçib götürmək lazımdır, bu zaman azotla təchiz olunma prosesi
daha məhsuldar olacaq. Azotfiksə edən mikrobioloji preparatın köməyi ilə,
kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını azot mineral gübrələri veril-
mədən artırmaq olar.
Artıq deyildiyi kimi gübrənin verilməsinin effektliyi biotik və antro-
pogen faktorların mürəkkəb kompleksi ilə təyin olunur. Onların arasında
iqlim və hava şəraiti çox vaxt həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Aqrometeoro-
loji şəraitin uçotu mineral gübrələrin optimal istifadə olunmasında vacib rol
oynayır, nəticədə ətraf mühiti artıq kimyəvi maddələrlə çirkləndirməkdən
qoruyur. Professor A.P.Fedoseyvin fundamental tədqiqatlarının nəticələri
Dostları ilə paylaş: |