95
D.N.Durmanov və L.L.Şişov qeyd edirlər ki, kimyalaşdırmanın key-
fiyyətcə inkişafına və becərilən qidalanma strukturunun düzgün diaqnosti-
kasını vermək lazımdır.
Əsas göstərici kimi əlavə məhsul və ya torpaqda bu və ya digər ele-
mentin miqdarının artması götürülür, hektar əkin sahəsinə verilən gübrələrin
miqdarı deyil. Bu tələbat məhsuldarlığın son həddi qanunu düzgün izah edir
(Ramad, 1981).
Deyilənlərə əlavə olaraq, biosferin problemləri sahəsində görkəmli
mütəxəssis A.N.Tyuryukanovun (1988) fikirlərini yada salmaq yerinə düşər:
―Kim mineral duzlar‖ və ―zəhərli kimyəvi maddələr‖ sözlərini ―gübrələr‖ və
―aqroximikatlar‖ sözü ilə əvəz etdi, aydın deyil. Lakin bunlar sözün təsirini
təhlükəsiz edən sözlərdir. Klassik arqokimyalaşırlar mineral duzlar haqqında
danışırdılar. Kim bu sözü ―gübrələrlə‖ əvəz etdi? Aydın deyil, lakin xeyir-
xah görünür mahiyyətcə. Klassik aqrokimiklər, xüsusən D. N. Pryanişnikov
deyirdi ki, torpağı deyil bitkiləri gübrələmək lazımdır. Bizdə isə torpağı
gübrələyirlər. Bu isə verilən gübrələrin dozasının kəskin artırır və bioməh-
sulun keyfiyyətinə zərər vurur‖
Ətraf təbii mühitə və aqrosenozların komponentlərinə gübrələrin
əlverişsiz təsiri müxtəlif ola bilər (torpağın çirklənməsi, Səthi və qurunt
suların çirklənməsi, su tullantılarında evtrofiyalaşmanın güclənməsi, torpa-
ğın bərkiməsi, qida maddələrinin dövranı və balansı pozulur, torpağın aqro-
kimyəvi xassələri və münbitliyi pisləşir, səpinlərin fitosanitar vəziyyəti pis-
ləşir və bitki xəstəlikləri inkişaf edir, kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsul-
darlığı aşağı düşür və alınan məhsulun keyfiyyəti pisləşir.
Mineral gübrələrin çoxu fizioloji turşuluğu ilə xarakterizə olunur,
buna görə də onların artıq miqdarda verilməsi torpağın turşuması prosesinin
inkişafını şərtləndirir. Bu haqda dolayısı ilə mühakimə yürütmək olar.
verilən əhəngin dozasına görə hansı ki, neytronlaşdırıcı maddə kimi istifadə
olunur. (CaCO
3
, ton
1ton gübrəyə qarşı).
Maye ammiak 1,47 Sidik cövhəri (karbonid) – 0,83
Ammonium xlorid 1,39 Ammonium selitrosu – 0,74
Ammonium sulfat 1,13 Ammofos – 0,65
Ammonium natrium-sulfat 0,90 NH
4
OH – 0,36
Super fosfat – 0,10
Bundan başqa, deyilənlər udulan əsasların cəminin azalmasına gətirir,
minerallaşma prosesini gücləndirir, torpaqda makro və mikroelementlərin
nisbətini və bitkinin element tərkibini pozur. Belə ki, yüksək dozada N
gübrələrinin kələmə verilməsi S mübadiləsi və daxil olmasını pozur ki, bu
96
da məhsulun keyfiyyətində üzə çıxır. Torpağın P-la turşuması bitkinin P-la
qidalanmasını pisləşdirir, bundan başqa Al
+
ionları azad olur, hansı ki, tor-
paq biotası və bitkilər üçün zəhərlidir.
Mineral gübrələrin artıq miqdarı torpağın bioloji komponentlərini
pozur, nəticədə üzvi maddələrin transformasiyası prosesi pisləşir. Bundan
başqa, mikrob senozlarının strukturunda mikroskopik göbələklərin sayı artır
(arasında patogenlər daha çoxdur).
2.3.2. Azot gübrələri
Azot
bitkilərin
qidalanmasında əsas elementdir, əkinçiliyin
kimyalaşdırılmasında bazis komponent hesab olunur. Lakin artıq verildikdə
sahə düzgün işıqlandırmadıqda və digər əlverişsiz hallarda N gübrələrin
artıq miqdarı torpaq münbitliyini aşağı salır və qida məhsullarını NO
3
–la
çirkləndirilir.
B. Kommorə görə (məşhur ―Ekologiyanın dörd qanunu‖n müəllif),
ABŞ-da bitki orta hesabla gübrələrlə verilən N-un yarısını mənimsəyir.
Qalan hissəsi torpağa uçur, su axarlarında və torpaqda yığılır və ətraf mühi-
tin çirklənməsinə səbəb olur.
N gübrələri daha çox enerji tələb edən minerallara aiddir. Belə ki,
ABŞ-da N gübrəsinin çəkilən xərc digər gübrələrin istehsalı və istifadəsinə
çəkilən xərclərin çəkilən xərclərin 35%-i təşkil edir. Qərbi Avropa bu rəqəm
42%-ə çatır.
N mineral gübrələrin bərk və maye halda buraxılır və istifadə olunur.
N-un formasına görə bərk azot gübrələri aşağıdakı formalara ayrılır:
Ammoniumlu (NH
4
): (NH
4
)
2
SO
4
; NH
4
Cl
Ammonium (NH
4
NO
3
) : NH
4
NO
3
; (NH
4
) SO
4
NO
3
(NO
3
) nitratlı: NaNO
3
– natrium selitrası; Ca(NO
3
)
2
-Ca selitrası KNO
3
– K – selitrası.
(NH
2
) amidli: Krabonid C(HN
2
)
4
Ca sianamid
Maye N gübrələrində kifayət qədər geniş istifadə olunur (NH
3
) am-
miaklı, hansı ki, bütün N NH
3
-də yerləşir (sulu və susuz formada) Nitrifi-
kasiya prosesi torpaqda NO
3
-in toplanmasının əsas mənbəyidir. Nitrifikat
mikroorqanizmlərin təsirindən torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması baş
verir. (humus, peyin, torf, çürüntü), nəticəsində NO
3
-lar formalaşır. Başqa
bir mənbə N gübrələridir. Həmin mikroorqanizmlərin təsirindən NH
4
və
NH
2
-li N-lar NO
3
-ta çevrilir. Əlverişli nitrifikasiyada torpağa verilən bütün
N 2-3 gün ərzində NO
3
-ta çevrilir. Buna görə də yüksək dozada N gübrələri,