M ü n d ə r I c a t

97 

 

(hətta NO

3

 azotu verilmədikdə) torpağa verildikdə NO

3

-ın böyük miqdarda 

toplanması baş verir. Nitraf N-tu torpaqda çox hərəkətlidir, güclü suvarmada 

və  yağışda  asanlıqla  yuyulur.  Kökün  qidalanma  sahəsində,  xüsusən  yüngül 

torpaqlarda. 

NH

4

-lu N-la bərabər NO

3

-lar da bütün əsas N

2 

qidalanma mənbəyidir.  

Son illərdə tərkibində NO

3

 çox olan kənd təsərrüfat məhsulların isteh-

salı  artır.  NO

3

-in  kənd  təsərrüfat  məhsullarında  olması  faktı  özü  təhlükəli 

deyil, nə qədər ki, onlar N-un mövcud olma formalarından biridir – biosfe-

rin  təbii  tərkib  elementidir.  Hələ  insanlar  yaranmamışdan  əvvəl.  Başqa  şey 

mühümdür – bu birləşmələrin miqdarı bitkilərin tərkibində  nə qədərdir?  

Bitkilərdə  NO

3

-in  toplanmasına səbəb udulan  N-un humusunun amin 

turşuların və zülalların sərf olunmasıdır (başqa sözlə, udulan NO

3

-ün hamısı 

NH

3

-ə  qədər  bərpa  olunmur).  Bu  prosesin  fizioloji  pozulmasına  səbəb  N 

mübadilə  edilən  nitrat  və  nikritreduktaza  fermenti  olur,  eləcə  də  bitkilərin 

karbonitradlarla qidalanması. Bitkilərdə nitradların assimilyasiya prosesləri-

nin pozulmasına səbəb olan 20 artıq faktor vardır belə faktorlardan verilən 

gübrələrin forma və dozası meteoroloji şəraiti sort müxtəlifliyini bastırılma 

vaxtı və bitkinin say sıxlığı, əhənglənmənin keyfiyyəti müxtəlif qida maddə-

lərin varlığı və nisbətini və s. göstərmək olar. Məsələn,  ispanaqda, 6-7 min 

lk  işıqlanmaya  nisbətən  60-80%  artıq  nitratlar  toplanır.  Kökün  sıxlığı  çox 

olduqca 491-dən 923-ə qədər 1m

2

-də nitradların miqdarı 43% artır. Bitkidə 

Mg  və  S  çatışmadıqda  torpaqda  Mn  və  mobilden  çatmadıqda,  eləcə  də  ha-

vada  T  düşdükdə,  hansı  ki,  nitradreduktaza  fermentinin  aktivliyinin  azal-

masına səbəb olur, nitratların toplanmasına gətirib çıxarır. 

Artıq  qeyd  olunduğu  kimi  bitkilərdə  artıq  miqdarda  NO

3

-ın  toplan-

masını kompleks faktorlar şərtləndirir.  Bu zaman verilən gübrələrin dozası 

daha vacib rol oynayır. N gübrələrinin dozasından asılı olaraq tərəvəz məh-

sullarından  nitratların  toplanması  aşağıdakı  cədvəl  2.10-da  göstərilib.                

(P. Pruqarova, 1990).     

Cədvəl 2.10 

Tərəvəz məhsullarında nitratların toplanması 

Azot gübrələrinin dozası  

kq/hek 

Məhsulda nitratların miqdarı mq/kq  

(üç ildə) 

İspanaq 

Salat (kahı) 

0 

952 

993 

80 

1338 

1322 

160 

2160 

1642 

---

98 

 

Cədvəldən  görünür  ki,  hər  1  kq  azot  gübrəsinin  hesabına  ispanaqda 

7,55 mq, xaç-salatda 4,06 mq nitratlar toplanır. 

N gübrələrinin dozasının artırılmasına deyil, eləcə də istehsal olunan 

məhsulda,  C  bitaminin,  şəkər  və  digər  maddələrinin  azalmasına,  nəticədə 

onun bioloji qiymətinin düşməsinə səbəb olur.  

Tərəvəzlərdə  nitratların  toplanmasında  istifadə  olunan  gübrələrin  for-

ması və məhsulun yığılma müddəti də mühüm rol oynayır. nitratların miq-

darı bitkinin arqanlarından da asılı olaraq fərqlənir. Onlar ksilema və toxu-

malarda, vakuolları yaxşı inkişaf etmiş hüceyrələrdə və digər hissələrdə çox 

olur.  Bitkinin  bu  orqanlarda  qida  maddələri  nəql  olunur.  Belə  ki,  kökdə, 

gövdədə  və  yarpaq  pulcuqlarında  nitratlar  daha  çoxdur,  nəinki  yarpaq 

ayasında. Generativ orqanlarda nitratlar ya olmur və ya vegetativ orqanlara 

nisbətən dəfələrlə az olur.  

Azot gübrələri təbii suları çirkləndirir. Su obyektlərində N-un olması 

həm  təbii,  həm  də  antropogen  faktor  kimi  müəyyənləşdirilir.  Məsələn,  N 

gübrələrinin saxlanma, hazırlanma və tətbiq prosesində texnoloji pozuntular 

verilən  miqdarın  3-20%-ə  qədəri  su  obyektlərinə  düşür  ki,  bu  da  neqativ 

nəticələr verir.  

Nitratların  yuyulma  prosesi  çəmənliklərin  şumlanmasını  tezləşdirir, 

növbəli  əkində  dənli  və  becərilən  bitkilərin  payını  artırır,  aralıq  bitkilərin 

becərilməsini tam və ya qismən inkar edir (cədvəl 2.11.) 

 

Cədvəl 2.11 

                      Müxtəlif bitkilərin torpaqdan azotu udması, kq/ha    

 

Torpaqlar  

Şum 

Çəmənlər 

Dənlilər 

Becərilənlər 

Qumsal  

30 

45 

7 

Suqlinist və Lyoss  

21 

32 

5 

Gilli  

15 

24 

3 

Orta hesabla 

22 

34 

5 

 

ABŞ-da  alınan  nəticələrə  görə  N-un  torpaqdan  infiltrasiyası  otlarla, 

dənlilərlə  və  heriklə  1:6:30  nisbətində  olur.  Əkinçiliyin  terraf  sistemində 

kontur  sisteminə  nisbətən  tarlada  səthi  axınla  N-un  aparılması  12  dəfə  az 

olur.  

Tərəvəz,  meyvə-giləmeyvə  bitkiləri  və  üzümlüklərin  intensiv  istehsal 

rayonlarda qrunt sularının nitratlarla çirklənməsi müşahidə olunur.  

İçməli sularda nitratların son yol verilmə qatılığı belədir: orta en darə-

sində -22 mq/l tropiklərdə -10 mq/l.  (Rusiyada aşkar göstəricilər 10  mq/l, 

---

99 

 

 Polşa və ABŞ-da olduğu kimi, AFR-da 20 mq/l). 

Gübrə  verilməzdən  əvvəl  torpağın  əhənglənməsi  lazımdır,  hansı  ki, 

torpağın  turşuluğunu  aşağı  salır  və  nitratların  bərpa  olunma  prosesini 

aktivləşdirir.  

Əlavə  yemlənmənin  aparılma  müddəti  də  nitratların  toplanmasında 

mühüm rol oynayır. Kök meyvələrin və başqaların kütləvi yerləşmə dövrün-

də əlavə yemlənmənin verilməsi tövsiyə olunmur. 

Kənd  təsərrüfatlarının  nitratlarla  çirklənməsini  azalmaq  üçün  müstəs-

na əhəmiyyətli üsul kifayət qədər üzvi gübrələrin verilməsidir (peyin, kom-

post,  sideratlar).  Biz  çox  ölkələrin  qeyri-üzvi  gübrələrlə  qarışdırmaq  məq-

sədəuyğundur.  Məsələn,  Hollandiyada  300  kq/hek  mineral  gübrələri  40 

kq/hek  üzvi  gübrə  ilə  qarışdırıb  torpağa  verdikdə  nitratlarla  çirklənmə  baş 

vermir. Peyini saman və torfla kompostlaşdırıb payızda torpağa verilir.  

Mineral  azotdan  fərqli  olaraq  bitkilərin  qidalanmasında  bioloji  azot 

daha perspektivlidir. Akademik E.N.Mişustinin hesablanmalarına görə keç-

miş SSRİ-nin 220 milyon hektarlıq əkin sahələrində, azot fiksə edən mikro-

orqanizmlərin  fəaliyyətindən  bioloji  azotun  miqdarı  7,5  milyon  tona  çatdı      

(3  milyon  ton  azot  fiksə  edən  paxlalı  bitkilərin  simbiontları  və  4,5  milyon 

ton sərbəst yaşayanlar).  

Müqayisə üçün qeyd  etmək lazımdır ki,  1976-cı ildə kimya sənayesi 

kənd  təsərrüfatına  azota  çevrildikcə  7,25  milyon  ton  azot  mineral  gübrəsi 

verilib. 

Hazırda Rhizobium cinsindən olan bakteriyalar müxtəlif paxlalı bitki-

lərlə  onların  spesifikliyi  geniş  öyrənilir.  gen  mühəndisliyi  metodunun  kö-

məyi ilə daha məhsuldar Ştamınlar axtarılır. Azot fiksə edən  bakteriyaların 

assosiasiyasının istifadəsinin mümkünlüyü tədqiq  olunur, eləcə də bu mik-

roorqanizmlərin  müxtəlif  kombinasiyaları,  çox  vaxt  bu  kombinasiyalar 

ayrılıqda onların hər birindən daha effektli olur. 

Hər bir kənd təsərrüfatı bitkisi və hər bir sort üçün, eləcə də müxtəlif 

torpaq  şəraiti  üçün  azotfiksəedən  mikroorqanizmlərin  spesifik  kombina-

siyalarını  seçib  götürmək  lazımdır,  bu  zaman  azotla  təchiz  olunma  prosesi 

daha məhsuldar  olacaq.  Azotfiksə edən mikrobioloji preparatın köməyi  ilə, 

kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığını  azot  mineral  gübrələri  veril-

mədən artırmaq olar. 

Artıq  deyildiyi  kimi  gübrənin  verilməsinin  effektliyi  biotik  və  antro-

pogen  faktorların  mürəkkəb  kompleksi  ilə  təyin  olunur.  Onların  arasında 

iqlim və hava şəraiti çox vaxt həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Aqrometeoro-

loji şəraitin uçotu mineral gübrələrin optimal istifadə olunmasında vacib rol 

oynayır,  nəticədə  ətraf  mühiti  artıq  kimyəvi  maddələrlə  çirkləndirməkdən 

qoruyur.  Professor  A.P.Fedoseyvin  fundamental  tədqiqatlarının  nəticələri 

---