M ü n d ə r I c a t

100 

 

(―Aqrotexnika  və  hava‖,  1979;  ―hava  və  gübrələrin  effektliyi‖,  1985) 

kimyalaşmada  meteoroloji  məlumatlardan  müvəffəqiyyətlə  istifadə  etməyə 

imkan verir.   

Torpağın struktur və sıxlıq parametrləri bitkinin həyat şəraitini kifayət 

qədər  yaxşı  əks  etdirir  (torpağın  fiziki-kimyəvi  xassələri  kompleksi,  rütu-

bətin olması, qaz mübadiləsi və bioloji proseslər). 

Gübrənin  effektiyi  torpağın  tipi  və sıxlığından, eləcə də nəmliyindən 

asılı olaraq, əhəmiyyət çox böyük ariasiya edir.  

Müxtəlif  dozada  azot  gübrələrinin  verilməsində  nəmlikdən  məhsulun 

təkcə  absolyut  artımında  deyil,  onun  tərkibində  olan  zülalın  miqdarında  da 

üzə çıxır.  

2.8.  şəkildə  verilən  məlumatlara  görə  quru  illərdə  N  kiçik  dozasında 

məhsuldarlıq az artıb  (22 kq/hek), orta nəmli  illərdə orta dozada N gübrəsi 

verilməklə  məhsuldarlıq  xeyli  artıb  (45  kq/hek)  nəmli  illərdə  də  artım  var, 

lakin yüksək dozada (90 kq/hek). Dəndə zülalın miqdarı bütün hallarda N-

un dozasını artırmaqla yüksəlir və quru ildə ən yüksək həddə çatır. 

 

 

ġəkil.  2.8.  Buğdanın  məhsuldarlığına  və  zülallığına    rütubətli  (1),  mötədil 

rütubətli (2), və quraqlıq illərində azot gübrəsinin təsiri. (Schlesinger, 1970) 

düz xətlər- məhsuldarıq, ştrixlər – zülalın miqdarı 

 

Məlumdur  ki,  hər  bir  torpaq-iqlim  zonası  və  ya  aqrokimyəvi  rayon 

üçün təcrübə yolu ilə üzvi və mineral gübrələrin orta norması müəyyənləş-

dirilib.  Bununla  N  gübrələrinin  effektliyinin  hava  şəraitindən  asılı  olduğu 

danılmazdır,  həm  də  onların  bitkilərə  təsirinə.  Gübrələrin  optimal  dozası 

təyin  etmək  üçün  aşağıdakı  dövrlərdə  yağıntıların  ümumi  miqdarını  qeydə 

alırlar: 

---

101 

 

a) əvvəlki ilin 1 avqustundan payızda hər 5°C-dən dəyişdikdə; 

b)  payızda  5°C-dən  sonrakı  dekadadan  yazın  birinci  5°C-dəki  deka-

dasına qədər.  

Planlaşdırılmış  məhsuldarlığa  hesablanmış  P  və  K  gübrələrinin  miq-

darı N gübrələrinin dozalarına münasib uyğunlaşdırılır (korrektiruyet). 

Əgər quraqlıq yay proqnazlaşdırılıbsa N, P və K arasında nisbət P:K 

payı hesabına artır. 

Becərilən  bitkilərin  əkinlərinin  əlavə  yemlənməsi  effektliyi  aqrome-

teoroloji şəraitdən çox asılıdır. Bu xüsusiyyətlərin uçotu gübrələrdən istifa-

dənin məqsədyönlü və iqtisadi effektliyini artırmağa imkan verir.  

 

2.3.3. Fosfor gübrələri  

Kənd  təsərrüfatında  istifadə  olunan  P  gübrələri  əsasən  suda  həll  olan 

bitkilər  tərəfindən  asan  mənimsənilən  olur:  Super  fosfat  və  ikiqat  super 

fosfat, eləcə də mürəkkəb gübrələr ammofost diammofost, nitroammofoska, 

karboammofoska. 

P ən mühüm biogen elementlərdən biridir, baxmayaraq ki, canlı orqa-

nizmlərin  P-a  tələbatı  N-a  nisbətən  10  qat  azdır,  o  bitkinin  əsas  qida  mən-

bəyidir və kütlə və enerji mübadiləsi çoxalma prosesində əsas rol oynayır.  

Tam  qiymətli  məhsul  almağa  şərait  yaratmaq  üçün  torpaqda  asan 

mənimsənilən  fosforun  olması  vacibdir.  Lakin  Rusiyanın  əkin  sahələrinin 

təxminən 1/3-i bu elementlə az aşağı və çox az aşağı miqdarda təmin olun-

muşdur ki, bu da qeyri-qaratorpaq zonasında ciddi problemlər yaradır. Bun-

dan başqa, əgər azot çatışmazlığını üzvi gübrələrlə və N fiksasiya etməyənlə 

əvəz  etmək  olarsa,  fosforun  çatışmazlığını  yalnız  mineral  gübrə  verməklə 

aradan  qaldırmaq  olar.  Fosfor  gübrələrinə  yüksək  tələbatın  ödənilməsi  ob-

yektiv labüdlükdür. Lakin bu zaman fosforla qidalanma probleminin bir sıra 

təbiəti mühafizə aspektlərini nəzərdən qaçırmaq olmaz.  

Fosfor gübrələri ilə birgə torpağa mühitdə torpaq mühitdə az hərəkət-

də olan çox saylı zəhərli maddələr düşür. Superfosfat kifayət qədər  yüksək  

miqdarda çirkləndirici maddələrin olması ilə fərqlənir (Barrauş, 1966). 

  

Maddə 

Miqdarı, q/kq 

As 

1,2-2,2 

Se 

0,0-4,5 

Co 

0-9 

Zn 

50-1430 

Ni 

7,32 

Cu 

4-79 

Pb 

7-92 

---

102 

 

W 

20-180 

Cd 

50-170 

Cr 

66-243 

 

Bundan  başqa,  fosfor  gübrələrinin  tərkibində  fosforun  zəhərli  birləş-

mələri  olur.  Fosforun  çox  hissəsi,  gübrə  kimi  istifadə  olunan,  torpaqlarda 

qalır, onda olan Ca, Al, Fe  birləşir. Aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərir 

ki, təbii fosforlarda  radioaktiv elementlər –U, Ra olur. Qiymətləndirmələrə 

uyğun olaraq 1t P

2

O

5

  bəzi fosfor filizlərində  30-40 kq 90 Sr tapılır.  

Təbii  fosfor  xammalın  turş  mühitdə  emalında  fosforun  əsas  hissəsi, 

eləcə də bütün stronsium  gübrələrdə qalır və onlarla birlikdə torpağa düşür, 

uzun  müddət  superfosfatın  verilməsi  (tərkibində  adətən  1,5  %  F  olur)  tor-

paqda  bitkinin  asan  mənimsəyə  biləcəyi  F  formasına  səbəb  olur.  Ramansk 

təcrübə sahəsində fosfatlarla gübrələnən torpaqda F miqdarı nəzarətlə müqa-

yisədə demək olar ki, iki dəfə çoxdur. Flüorun bitkilərdə fizioloji rolu hələ 

kifayət  qədər  öyrənilməyib.  O,  bir  çox  fermentlərin  aktivliyini  pisləşdirir 

(azaldır),  bu  da  fotosintez  və  zülalların  biosintezi  proseslərinə  mənfi  təsir 

göstərir.  

Koplan – Diksin məlumatlarına görə, Qeyri-Qaratorpaq zonanın əkin-

çiliyində  istifadə  olunan  fosfatlardan  665  min  ton  P

2

O

5

  su  obyektlərində 

toplanır: 

-

 

gübrələrin  daşınma  və  saxlanmasında  itki  olur  (34%  bütün  daxil 

olan) 

-

 

səthi  yuyulma  və  axınlarda  suda  həll  olunmuş  halda  və  eroziya 

məhsulları ilə birlikdə (21% bütün daxil olan miqdarın) 

-

 

aqrar  dövriyyədən  fosforun  düşməsi  nəticəsində  kommunal  təsərrü-

fatda  üzvi  maddələrin  utilizasiyasının  olmasından  və  heyvandarlıq  üzvi 

maddələrin utilizasiyasının 50%-ə qədər azalmasından. 

P

2

O

5

-in  miqdarının  təbii  sularda  yüksəlməsi  su  mənbələrinin  evtrof-

laşmasına gətirib çıxarır: yosunların biokütləsi bir çox göllərdə və su anbar-

larında  hazırda  həmin  ərazidə  olan  ümumi  kənd  təsərrüfat  məhsullarından 

çoxdur. 

Hesablanmışdır  ki,  1  kq  fosfor  daxil  olan  su  mənbələrində  100  kq 

fitoplankton  əmələ  gəlir,  suda  fosforun  qatılığı  0,01  mq/l  olduqda,  suyun 

çirklənməsi  başlayır,  buna  səbəb  yosunların  kütləvi  inkişafı,  çoxalmasıdır. 

Bu zaman suda onun qatılığı 0,9-3,5 mq/l-ə çatır (Mineyev, 1990) 

Suyun çiçəklənməsi təkcə sudan istifadəni pisləşdirmir, həm də onun 

tərkibində  suda  həll  olmuş  üzvi  birləşmələrin  miqdarını  artırır,  yosunların 

kütləvi inkişafı suda PH-ı yüksəldir. Əl-tor Xolera xəstəliyinin 1970-1971-ci 

illərdə  35  ölkədə  sürətlə  yayılması  bu  hadisə  ilə  bağlıdır.  Bir  qayda  olaraq 

---