M ü n d ə r I c a t

86 

 

 

ġəkil  2.3.  Əlvan  metallurgiya  müəssisələri  rayonunda  bitki  örtüyünün 

vəziyyəti (Lazanovski və b., 1998) 

 

Şəkil 2.3 texnogen proseslərin formalaşması və sonrakı təsirlərini gös-

tərir. İntensiv qaz-kül tullantıları mənbələri olan regionlarda bitki örtüyünün 

deqradasiya  dərəcəsinə  görə  zonalar  kəskin  fərqlənir:  bitki  olmur  və  ya 

güclü  məhv  olur  (―texnogen  səhra‖  zonası);  zəif  məhv  olmuş  və  zədələn-

məmiş (fon). Baxılan halda çirklənmiş torpaq və bitki sahəsi 19 min hektar, 

onlardan 1,7 min hektarı çox güclü məhv olmuş zonadır.  

İ.N.Lozanovskaya (1998) atmosfer havasının və torpağın qaz-gil tullan-

tıdan çirklənməsindən, təbii fitosenozların pozulması və hətta tam məhvindən, 

bitki növlərinin mümkün olan floristik dəyişkənliklərindən, texnogen geokim-

yəvi əyalətlərin formalaşmasından və s. danışarkən ona diqqət yetirir ki, aktiv 

çirklənmə zonası 5-10 km, bəzi hallarda otlarla km-lərlə uzana bilər.  

Əgər aqroekosistemlərə diqqət yetirsək aşağıdakıları qeyd etmək olar. 

Texnogenezin nəticələri torpağın vəziyyətinə mənfi təsir edir. Məsələn, tor-

pağın şum qatında yağış qurdlarının sayı tullantı mənbələrinə məsafəsindən 

və istiqamətindən asılıdır. (E-şərq, W –qərb) (Luks 1981)  

 

U* 250 E                     600 E                 750 E           950 E 

S** 0                          0,5                      5                  7,5 

U 1150 E                   1400 E              1500 E            400 W 

---

87 

 

S     9                          16                       33                  63 

U

*

-tullantı mənbəsindən uzaqlığı, m 

S

**

 torpağın 100 l şum qatında yağış qurdlarının sayı. 

Bu  arealın  torpaqlarının  tərkibində  mində  200...2000  hissə  As, 

mində  100..200  hissə  Pb  və  mində  1000  hissə  Zn  olur.  Şum  qatına  qədər 

600  m  məsafədə  yağış  qurdları  praktiki  olaraq  olmur,  bu  torpağın 

―ölməsini‖ təsdiq edir. 

Çirklənmənin  təsiri  nəticəsində  aqroekosistemin  məhsuldarlığı  aşağı 

düşür (cədvəl 2.8). İki il ərzində sağılan inəklərin çirklənmiş yemlərlə yem-

lənməsində  süd  məhsulu  təmiz  yemləmələrlə  yemləndirilənlərdən  19,8% 

aşağı olur. Çirklənmiş yemlərlə yemləndirilən iri buynuzlu mal-qaranın çə-

kisi 19,4-37,5% aşağı düşür.  

 

Cədvəl 2.8 

Kənd təsərrüfat bitkilərinin məhsuldarlığının azalmasını %-ə atmosferə atılan 

zəhərli maddələrin mənbələrindən məsafəsindən asılılığı (Balatskiy, 1979) 

 

Bitki 

Məsafə,  km 

2-3 

5 

Buğda  

18,7 

9,4 

Çovdar 

15,2 

7,6 

Arpa 

24,4 

12,2 

Yulaf 

31,1 

15,5 

Qarğıdalı 

25,0 

12,5 

Kartof 

35-47 

18-24 

Çuğundur 

25-62 

13-31 

Kətan 

62,6 

31,3 

Yonca (hibrid)  

33,1 

16,6 

Yonca  

37,8 

18,9 

 

2.4  və  2.5-ci  şəkillərdə  formalaşmış  funksional  əlaqəli  sistemin 

qarşılıqlı  əalaqələri  və  istiqamətini  yaxşı  başa  düşmək  üşün  sxema  verilir:  

texnogen təsir - ətraf mühit – bitki – heyvan – insan münasibətləri, eləcə də 

bu  təsirlərin  mürəkkəbliyi  verilir.  Texnogenezin  məhsulları  müxtəlif 

çirkləndirici məhsullar kimi çoxmərhələli çevrilmələrə məruz qalır ki, bunu 

məhsuldar aqroekosistemin formalaşmasında nəzərə almaq lazımdır.  

 Aqroekosistemlərdə mərkəzi yeri mədəni bitkilərin geniş dəstini əhatə 

edən  produtsentlər  tutur  (avtotrof  həlqə).  Məhz  bu  həlqədə  texnogenezin 

məhsulları,  xüsusilə  qaz-toz  tullantıları,  birbaşa  və  dolayı  yolla  toplanır. 

(Şəkil 2.6.) Bitkliyə çirklənmənin görünməyən təsirləri və görünən zədələri 

---

88 

 

 müəyyən olunur. 

 

ġəkil 2.4.  Zəncirdə mümkün olan əsas əlaqələr: zərərli təsirlər- bitki- 

heyvan (Dassler və Bortitz, 1971) 

 

Əsas  görünməyən  təsirlərə  daxil  edilir:  bitki  materiallarının  zəhərli 

maddələrin  qazformalı  və  bərk  komponentləri  ilə  çirklənməsi,  hansı  ki, 

bitkinin  ayrı-ayrı  hisələrilə  udulur,  daxildə  toplanır  və  ya  yapışır  (bəzi 

komponentlər  ilkin  olaraq  bitki  və  onun  ayrı-ayrı  orqanları  üçün  təhlükəli 

olmasalar da, bitki materialının sonrakı istifadəsi zamanı zəhərli ola bilər); 

bitkilərdə  qısa  müddətdə  baş  verən  maddələr  mübadiləsi  reaksiyalarında 

(məsələn,  çirkləndirici  inqridientlərin  yüksək  qatılığında)  onlar  gizli  ilkin 

təsirlər  kimi  özünü  büruzə  verirlər,  hansı  ki,  mühitin  digər  fgaktorları  ilə 

birləşdikdə neqativ təsirləri güclənir; hüceyrə daxilində struktur dəyişmələri 

baş verir. 

---

89 

 

Cədvəl 2.9 

Əsas atmosfer çirkləndirici maddələrin müxtəəlif kənd təssərüfatı 

bitkiləri üçün zəhərlilik dərəcəsi  

 

 

Bu  və  ya  digər  dərəcədə  görünən  xarici  dəyişmələrə  aşağıdakılar  daxildir: 

çirklənmə  (məsələn,  hisdən,  uçan  küldən,  sement  tozundan,  dəmir  oksidindən  və 

s.), xüsusilə tükcüklərlə örtülü olan, bitkinin yapışan və ya nəmli hissələri; yapışan 

passiv toz (müəyyən şəraitdə köklərin formalaşmasına qədər); tərkibində Pb, As və 

ya F olan yapışan zəhərli toz; SO

2

,  HF,  SiF

4

,  SO

3

,  HCl  təsirindən  yarpaqlarda  və 

iynə  yarpaqlarda  və  bitkinin  digər  orqanlarında  yaranan  yanıqlar  və  rəngin 

dəyişməsilə  üzə  çıxan  nekroz  (şəkil  2.7.);  zəhərləyici  çirkləndiricilər  bitkilərdə 

müxtəlif    xəstəliklərə  və  məhsuldarlığın  azalmasına  səbəb  olur.  Çirkləndirici 

maddələrin  təsiri  onların  növündən,  qatılığından,  təsir  müddətindən  asılıdır. Kənd 

təsərrüfatı bitkiləri toksikantlara müxtəlif dözümlülük göstərir. Bu toksiki qazların 

xroniki  təsiri  (bitkilərin  məhsuldarlığında  və  başqa  funksiyalarında  üzə  çıxan) 

bitkilər üçün müxtəlif dərəcədə təhlükəlidir (cədvəl 2.9) .

 

 

Bitkilər 

SO

2

 

HF 

HCl 

Dənli bitkilər, qarğıdalı daxil olmaqla 

2 

2 

2 

Günəbaxan və digər yağlı bitkilər 

1 

1 

1 

Kartof 

1 

1 

2 

Çuğundur, kələm 

2 

3 

2 

Balqabaqkimilər ailəsi 

1 

1 

1 

Yem bitkiləri 

 

 

 

Dənli bitkilər və taxıl otları  

2 

5 

3 

Paxlalı yem bitkiləri  

3 

5 

3 

Yem kələmi  

1 

5 

1 

Meyvə və giləmeyvələr 

Günəbaxankimilər  

4 

4 

5 

Çəyirdəkkimilər 

2 

5 

3 

Giləmeyvəlilər, yunan qozu 

5 

5 

4 

Üzüm 

3 

5 

5 

Bağ çiyələyi 

1 

5 

5 

Meşə bitkiləri 

 

 

 

Şam, küknar 

5 

5 

5 

Tuya, sərf, yarpaqlı ağaclar 

3 

3 

3 

Dekorativ 

Süsənkimilər 

1 

5 

2 

Qızılgülkimilər. 

2 

2 

2 

---