M ü n d ə r I c a t

109 

 

istehsal  olunan  preparatların  ümumi  miqdarından  ABŞ  və  Kanadada  33%, 

Qərbi Avropa ölkələrində 25%, Cənub-şərqi Asiyada 22%, Şərqi Avropada 

(Rusiya  daxil  olmaqla)  –  10%,  Latın  Amerikası  –  9%,  Avstraliya  və  yeni 

Zellandiyada – 1% istifadə olunurdu. 

İtaliyada – 1 hektar səpinə 21 kq BMKV, Yaponiyada – 16 kq-a ya-

xın, digər inkişaf etmiş Qərbi Avropa ölkələrində orta hesabla 2-3 kq, keç-

miş  MDB  respublikasında  0,6  kq-dan  (Estoniya)  13,2  kq-a  (Moldoviya), 

bütün dünyada orta hesabla 0,3-0,4 kq t.e. maddə 1 hektara (Şokolov və b. 

1994) 

Bitki mühafizəsinin kimyəvi vasitələrinin ümumi qəbul olunmuş qısa  

adı  –  ―pestisidlərdir‖ (lat.  pestis-ziyanverici,  caedo  – öldürürəm). Müxtəlif 

rəqəmlərə görə son illərdə dünyada 1000-dən çox kimyəvi birləşmələr qey-

də  alınıb,  onların  əsasında  pestisidlərin  on  minlərlə  preparativ  formulları 

buraxılır. Adətən pestisidləri onların hansı məqsədlə istifadəsinə görə təsnif-

ləşdirirlər.  onlardan  daha  çox  aşağıdakılar  tətbiq  olunur:  herbisidlər  –  alaq 

otları ilə mübarizədə; insektisidlər – zəhərli həşəratlarla mübarizədə, funqi-

sidi  –  bitkilərin  müxtəlif  göbələk  xəstəlikləri  ilə  mübarizədə,  zoosidi  –  zə-

hərli  onurğalılarla  mübarizədə  rodentisidlər  –  gəmiricilərlə;  bakterisidlər  – 

bakterilarla və bitkilərin bakterial xəstəlikləri mübarizədə; alqisidlər – sutu-

tarlarda yosunların və alaq bitkiləri ilə mübarizədə; defoliantlar – yarpaqları 

tökmək üçün;  desiaktlar  –  yığım qabağı  yarpaqların  qurudulması  üçün;  re-

tardantı – bitkinin boyatmasını tormozlamaq və gövdələrin yaratmağa qarşı 

davamlığını artırmaq üçün  

Pestisidləri həm də tərkibinə və xassələrinə görə təsnifləşdirmək olar. 

Ən  çox  yayılmışları:  Xlor  üzvi  pestisidlər  –  polisiklik  və  aromatik  karbo-

hidratların haloid törəmələri, alifatik karbohidratlar; fosfor üzvi pestisidlər – 

fosfor turşularının mürəkkəb efirləri; karbonatlar – karbomid, tio – və ditio-

karbamin  turşularının  törəmələri;  azot  tərkibli  pestisidlər  sidik  turşusu, 

quanidin, fenolun törəmələri. 

Pestisidləri  ətraf  mühitə  dözümlülüyünə  görə  də  qruplaşdırırlar.  Bu 

xassələrpreparatların  kimyəvi  qruluşu  və  fiziki-kimyəvi  xüsusiyyətləri  ilə 

şşərtlənir, Xlor üzvi pestisidlər daha dözümlü və eyni zamanda kumulyativ 

xassələri olan maddələrdir.  

Torpaqda  parçalanmaya  davamlığına  görə  pestisidləri:  çox  davamlı 

(zəhərli olmayan komponentlərə parçalanma dövrü 2 ildən çox olanlar); da-

vamlı (yarım ildən 2 ilə qədər olanlar); orta davamlı (16 aya qədər); az da-

vamlı (1 ay olanlara) bölünürlər.  

2.16  cədvəlində  pestisid  qruplarından  birinin  bəzi  nümayəndələrinin 

davamlılığı haqda fikri söylənilir. 

 

---

110 

 

 

Cədvəl 2.16 

Torpaqda xlor üzvi insektisidlərin davamlılığı. (Nash, Woolsen, 1967) 

                                                                                          

İnsektisidlər 

Nisbi miqdarı 

14 ildən sonra 

QXQ 

10 

Heptaxlor 

16 

Xlordan 

40 

Əldrin 

40 

Endrin 

41 

Toksafen 

45 

15 ildən sonra 

Eldirin 

28 

Dieldrin 

31 

17 ildən sonra 

DDT 

39 

 

Pestisidlərin  əksəriyyəti  sintetik  kimyəvi  birləşmələrə  –  ksenobiotik-

lərə, başqa sözlə biosferə yad olan maddələrə aiddir (Yunanca Xenos-yad). 

Bu məhsullar yaxın zamanlara qədər planetdə yox idi. Bu da onların detok-

sikasiya  prosesini  mürəkkəbləşdirir.  Pestisidlərin  artan  həcmdə  verdikdə 

onların  qalıqları  və  ya  metabalizm  məhsulların  ətraf  mühit  obyektlərində 

toplana bilər, qida zəncirində  miqrasiya  edə bilər və  arzuolunmaz nəticələr 

verə bilər (Şəkil 2.9). İçməli suyun keyfiyyətlərinə pis təsir göstərməklə və s.  

 

 

ġəkil 2.9.  Ətraf mühitə pestisidlərin qalıq miqdarının toplanması və miqrasiyası 

(Luney, 1992) 

Biota 

Torpaq 

Hava 

Pestisid 

Yağıntı 

Su 

---

111 

 

Kənd  təsərrüfatı  pestisidlərindən  istifadə  xüsusiyyətlərinə  onların 

biosferdə  dövriyyəsi,  yüksək  bioloji  aktivliyi,  əhəmiyyətli  lokal  qatılığın 

tətbiqinin  vacibliyi,  əhalinin  pestisidlərlə  məcburi  əlaqəsi.  Pestisidlər  tor-

paqda,  bitkilərdə,  heyvanlarda  toplanaraq  maddələrin  bioloji  dövranının 

normal siklində və torpaq ekosisteminin məhsuldarlığının azalmasında dərin 

və geridönməyən pozuntulara səbəb ola bilər.  

Pestisidlərin  bəziləri  –  kumulyativ  zəhərlər,  hansı  ki,  zəhərli  təsiri 

yalnız onun qatılığından deyil, həm də təsir müddətinin uzunluğundan asılı-

dır. Belə ki, bioakumulyasiya prosesində onun qida zəncirində hərəkətində 

asılı  olaraq,  pestisidin  qatılığının  dəfələrlə  (yüz  min  dəfəyə  qədər)  yük-

səlməsi baş verir  (şəkil  2.10).

 

 

 

 

ġəkil  2.10.  Dəniz  orqanizimlərinin  qida  zəncirində  dieldirin  insektisidinin 

proqresiv toplanma mexanizminin sxemi (Pamad, 1981) 

 

Pestisidlərin  biotransformasiya  –  prosesində  detoksikatsiya  ilə  yanaşı 

toksikifikasiya – yüksək toksikliyə malik olan maddələrin formalaşması baş 

---