M ü n d ə r I c a t

4 

 

logiyası‖  və  ―Ekologiya‖  fənlərindən  oxuduqları  mühazirə  mətnləri,  eləcə 

də  kurs  işləri  və  diplom  lahiyələrinə  rəhbərlikdə  əldə  olunmuş    bəzi 

istehsalat-praktiki məlumatlar durur.  

Kitab  müxtəlif  mənbələrdən  ətraf  mühitə  təsirin  ekoloji  qiymətlən-

dirilməsi üçün azərbaycan dilində yazılmış ilk dərs vəsaiti olduğundan,  tək-

lif və iradlarını bildirən oxuculara  əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildiririk.

  

 

---

5 

 

FƏSĠL I.      

Ekologiyadan ümumi məlumatlar

 

 

1.1. Ekologiya elminin inkişafının qısa tarixi oçerki 

 

1.1.1.  Ekologiya  elminin  formalaşması.  Ekologiyanın  yaranması 

insan  cəmiyyətinin  yaranması  və  inkişafı  ilə  qırılmaz  baglıdır.  İndiki  və 

gələcək  insan  nəslinin  sosial  xüsusiyyətlərinin  formalaşmasında  biotik 

başlangıc  əsas  rol  oynayır.  "Kapital"  əsərinin  müəllifinin  qeyd  etdiyi  kimi 

nə qədər ki, insanlar mövcuddur təbiətin tarixi və insanların tarixi bir-birini 

qarşılıqlı  tamamlayır.  İnsan  populyasiyası  inkişaf  etdikcə  həyatını  təmin 

etmək  üçün  təbii  ehtiyatlardan  daha  çox  istifadə  edirdi.  Təbiətlə 

münasibətdə olan insan ətraf mühitlə əlaqəni və ondan asılı oldugunu dərk 

edirdi.  Nəticədə  təbiətə  münasibətində  "məqsədyönlü  vərdişlər  qazanırdı, 

eyni  zamanda  kor-təbii,  şüuraltı  təbii-elmi  və  ekoloji  biliklərin  cücərtiləri 

formalaşırdı". 

Paleolit dövründə qayalar üzərində ovçulugu, heyvandarlıgı, bitkilərin 

becərilməsini  əks  etdirən  şəkillər  indiyədək  saxlanılır.  Şübhə  yoxdur  ki, 

qədim  insan  -  ovçu  və  ya  bitki  yıgan-  onun  üçün  faydalı  olan  bitkilərin 

yetişmə tarixini, isti və soyuq, quru və  yağıntılı dövrlərin başlanma tarixini 

bilirdi.  Bu  cür  məlumatlar  qədim  yunan,  indus,  çin,  tibet  və  avropa  yazılı 

mənbələrində  az  deyil.  Efiopiyada  Aksum  çarlıgında  hüquq  normaları  var 

idi: çay balıgı, quşlar, çöl və meşə məməli heyvanlarını alıb-satmaq qadagan 

idi.  Yüksək  daglıqlarda  yaşayanlar  torpaq  becərmədən  və  heyvan  otar-

maqdan azad idilər, lakin dagların aşagı qatlarında su axınlarının təmizliyini 

qorumalı idilər. Qədim insanların müdrüklüyü ilə fəxr etmək olar. 

Təbiət biliklərinin inkişafında əsaslı xəzinə antik alimlər oldu. Belə ki, 

qədim yunan filosofu Empedokl (490 - 430 il b.e.ə.) bitki və mühit arasında 

əlaqə  olması  haqda  ilkin  fikirlər  söyləmişdir;  təbii  seçmə  nəticəsində  hey-

vanların təkamülü ehtimalı da ona aiddir. 

Aristotel  (384-322  il  b.e.ə.)  "heyvanların  yaranması  haqda"  məqa-

ləsində  heyvanların  ilk  təsnifatını  təklif  etdi.  Heyvanların  yaşama  yerinə 

uygunlaşma  qabiliyyəti  onların  morfoloji  xüsusiyyətlərinin  ətraf  mühit  şə-

raitindən asılılığını fəsli və gündəlik aktivliyini, qidalanma xüsusiyyətlərini 

və  s.Teofrast  (372-287  il  b.e.ə.)  -  Aristotelin  şagirdi  -  "Bitkilərin  tədqiqi" 

məqaləsində  təxminən  500  bitki  növünün  təsvirini  verib.  Yaşama  yerinə 

görə onları təbii qruplaşmalara ayırmaqla, prakti olarag geobotanikanın əsa-

sını yaratdı.          

Qədim  yunan  alimləri  determinizm  nəzəriyyəsinin  əsasını  qoydular, 

təbiət  və  cəmiyyət  arasında  qarşılıqlı  əlaqəni,  təbiət  qanunlarına  uygun 

davranmağı öyrəndilər. 

---

6 

 

Təbii  elmlərin  sonrakı  inkişafı  Qədim  Roma  alimlərinə  aiddir.  Xüsu-

sən Böyük Piliniyanın (23 - 79 il b.e.ə.) çoxcildli "Təbii tarix " əsərində bo-

tanika, zoologiya, meşə təsərrüfatına aid məlumatları ümumiləşdirdi. 

Bizim eranın 1 əsrində alim - aqronom Kolumell artıq gübrənin əhə-

miyyətini  yaxşı  bilir,  aqrotexnikanın  xüsusiyyətlərini  və  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərinin böyuməsində əhəmiyyətini bilirdi. 

Orta əsrlər epoxasında təbiətin öyrənilməsində  uzunmüddətli  durgun-

luq yarandı. Sxolostika və ilahiyyatçılıq hökm sürürdü, lakin elm üçün agır 

olan bu dövrdə Pizadan Leonardo (İtaliya 1202) maraqlı ekoloji mülahizələr 

irəli sürdü. 

İngilis R.Bekon (1214-1294) orqanizmlərin mövcud oldugu şəraitdən 

asılı  oldugunu  təsvir  etdi.  Müalicəvi  otların  tətbiqi,  mədəni  bitki  və  hey-

vanlar haqda məlumatlar toplanırdı. 

Marko  Polo  və  Afanasiya  Nikita  uzaq  ölkələrin  təbiətini  öyrənmək 

üçün səyahətə çıxırdılar. 

İntibah  epoxasının  əvvəllərində  təbiət  elmlərinin inkişafında  yüksəliş 

vardı, ekoloji əhəmiyyətli yeni-yeni məlumatlar meydana gəlirdi. Ətraf alə-

min öyrənilməsi  prosesi  aktivləşirdi.  İngilis  alimi R.Boyl  1670-ci  ildə ma-

hiyyətcə  ilk  ekoloji  eksperiment  qoydu:  aşagı  atmosfer  təzyiqinin  müxtəlif 

heyvanlara  təsirini  öyrəndi.  16  il  keçdikdən  sonra  başqa  ingilis  alimi  Corc 

Rey  (1686)  növ  konsepsiyasının  əsasını  qoymaqla  növlərin  ayrılma-sının 

bioloji  kriteriyalarını  tədqiq  etdi,  hansı  ki,  sonralar  K.Linney,  J.B.Lamark, 

Ç.Darvin və b. fnkişaf etdirdi. Turneforu (Fransa, 1700) ilk dəfə olaraq dag 

qurşagındakı  bitkilərin  düzənlikdə  horizontal  paylanmış  bitkilərlə  müqa-

yisəli  təsvirini  verdi.  Elmi  mikroskopiyanın  əsasını  qoyanlardan  biri  olan 

Anton Van  Levenhuk ilk dəfə  heyvanlar  arasında qida zənciri  və  mexaniz-

minin idarə olunmasına diqqət verdi. Fenoloq və elmi sistematikanın əsasını 

qoyan Karl Linney "Təbiətin iqtisadiyyatı" və "Təbiətin ictimai quruluşu"- о 

vaxtlar  dissertasiya  adlandırırdılar  -  "iqtisadiyyat"  dedikdə  müəllif  bütün 

təbii cisimlərin qarşılıqlı münasibətini başa düşürdü. Tədqiqatçı hesab edirdi 

ki, təkcə canlıların çoxalması deyil, həm də onların məһvi də labüddür, belə 

ki,  bir  orqanizmin  məhvi  başqa  orqanizmlərin  yaşamasına  imkan  verir. 

Təbiətin müvəffəqiyyəti bunlarla təmin olunur. K.Linney mahiyyətcə  biotik 

dövran anlayışının əsasını qoydu. 

Fransız  təbiət  tədqiqatçısı  J.Byuffonun  36  cildlik  "təbii  tarix"  əsər-

lərinin  üstündən  sükutla  keçmək  olmaz.  Bu  çoxcildlikdə  mühitin  bitki  və 

heyvanları  həyatına  təsiri  əsaslandırılmışdı  (hər  şeydən  əvvəl  iqlim  və 

ərazinin xarakteri ). 

Müəllifin  fikrincə  heyvanların  sayının  artımı  həndəsi  proses  üzrə 

gedir. Belə oldu ki, sonralar bu ideya iqtisadiyyatla maraqlanan ingilis keşişi 

---