Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Tábiyiy pánler fakulteti
Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası
5110400 – Biologiya oqıtıw metodikası
4^b-kurs talabası Naurızbaeva Sevara Aydarbekovna
PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ
Tema: «Qaraqalpaqstanda awlanatuǵın haywan túrleri hám olardı zoologiya oqıtıwda paydalanıw jolları»

Orınlaǵan:	S. Nawrızbaeva
Ilimiy basshı:	doc. w.a. A.Berdibaev
Kafedra baslıǵı:	doc. R.Eshmuratov
Kafedra baslıǵı:	doc. U.Kudaybergenova

Kafedra májilisiniń 2022-jıl 6 - may sánesindegi
№10 san protokolı menen qorǵawǵa ruxsat berildi.
NÓKIS – 2022
MAZMUNÍ

№	KIRISIW.	3-bet
I	BAP. ÁDEBIY MAǴLÍWMATLAR.	7-bet
1.1.	Qaraqalpaqstan omırtqalı haywanlar faunası.	7-bet
1.2.	Qaraqalpaqstan tábiyiy biocenozında jasawshı omırtqalı haywanlarına qısqasha sıpatlama.	14-bet
II	BAP. MATERIAL HÁM METODIKA.	20-bet
2.1.	Izertlew materialları hám usılları.	20-bet
III	BAP. TIYKARǴÍ BÓLIM.	22-bet
3.1.	Respublikamız aymaǵında ań awlawshılıq.	22-bet
3.2.	Awlanatuǵın haywan túrlerine sıpatlama.	25-bet
3.3.	Qaraqalpaqstanda ań awlaw xojalıqları.	35-bet
3.4.	Qaraqalpaqstan haywanat dúniyasın zoologiya sabaqların oqıtıwda paydalanıw.	47-bet
IV	JUWMAQLAW.	51-bet
V	PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR.	53-bet
VI	ÓMIR QÁWIPSIZLIGI.	57-bet

KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı. Házirgi kúnde ańshılıq hám balıqshılıq baǵdarında ózleriniń salmaqlı úleslerin qosıp kiyatırǵan ayırım omırtqalı haywanlar xalıqtı kún sayın artıp baratırǵan azıq-awqatqa, kiyim - kenshekke bolǵan talapların qandırıwda úlken áhmiyetke iye, olardan házirgi kúnde únemli paydalanıw qaniygelerdiń aldında turǵan eń tiykarǵı wazıypası esaplanadı.
Qaraqalpaqstan aymaǵınıń landshaftlıq kóp túrliligi ańshılıq faunasınıń túrlik kóp túrliligin belgilep beredi. Jaqın ótmishte bul aymaq awlanatuǵın haywanlardıń kópligi menen at shıǵarıp, bul jerde mamıq terisi ushın awlanatuǵın haywanlardıń 27 túri bar edi. 1950-1980-jılları jergilikli (aborigen) haywanlardan túlki, shaǵal, tolay qoyanı, jabayı pıshıqlar terishilik kásibiniń jetekshi obekti bolǵan. 1990-jıllarǵa shekem qarsaq túlki, porsıq, balpaq tıshqan hám sasıq gúzen terisin tayarlaw dawam etip keldi.
Qaraqalpaqsstanda 1950-jıllarda massalı awlanatuǵın haywanlardan biri bul jerge 1944-jılı ákelingen ondatra boldı. Aradan eki jıl ótkennen keyin bul túrdiń sanı júdá kóbeydi hám bunnan bılay kóshirip-qonıslandırıw ushın maydanı 124 mıń gektardan aslam Ámiwdárya ondatra kásiplik xojalıǵı shólkemlestirildi. Ondatra terisin tayarlawdıń eń kóp kólemleri 1956-1957-jıllarǵa tuwra keledi – jılına 1 mln. bastan aslam. Sonı da aytıp ótiw kerek, ondatra góshi ańshılıq xojalıǵınıń haywanat fermasında ósirilip atırǵan nutriya, norka hám qara-sur túlki ushın azıq sıpatında beriletuǵın edi. Biraq kóllerdiń qurıp ketiwi hám ondatralar jasaytuǵın maydanlardıń qısqarıp ketiwi nátiyjesisnde teri tayarlaw kólemleri de keskin kemeye basladı. 1980-jılları hár jılı shama menen 12-26 mıń ondatra terisi tayarlandı; al keyingi maǵlıwmatlar boyınsha, 1999-jılı Sudoche kólinen 1 mıń bas ondatra awlanǵan. Búgingi kúnde ondatra ańshılıq xojalıqlarınıń rásmiy maǵlıwmatlarında kórsetilmeydi. 1990-jıllarǵa shekem ańshılar tutınıwshılar korporatsiyasına uslanǵan ań terileriniń (túlki, jabayı pıshıqlar, shaǵallar hám t.b.) bir bólegin tapsıratuǵın edi. Tapsırılǵan qasqır terisi ushın pul beriletuǵın edi. 1991-jıldan soń ekonomikalıq sharayatlar menen turmıs dárejesiniń ózgeriwi sebepli qasqır terisin tapsırıw toqtap qaldı.
Sońǵı jıllıqlarda burınları ańshılıq obekti bolǵan pıshıq tárizlilerdiń ayrım túrleri menen suwsarlar hám basqa da sút emiziwshilerdiń keskin kemeyip ketkenligi kózge taslanadı; olardıń bir bólegi Ózbekstan Qızıl kitabına kirgizilip, ańshılıq faunası quramınan shıǵarılǵan. Olarǵa qaraqulaq, palxor, aq bóken, qara quyrıq kiyik hám t.b. kiredi. Olardı qorǵaw talap etiledi, hám sonıń ushın awlaw qadaǵan etilgen. Usıǵan baylanıslı sút emiziwshilerden qoyan, qasqır, túlki, shaǵal, porsıq hám dońız, quslardan – hár túrli ǵazlar menen úyrekler, qasqaldaq menen qırǵawıldı belglengen muǵdarda awlawǵa ruxsat etilgen.
Búgingi kúnge kelip Aral teńiziniń qurǵap qalıwı nátiyjesinde tábiyat landshaftlarında da úlken ózgerisler bolıp, kúsheyip baratırǵan akridizatsiya haywanat dúniyası tirishilik etiw jaǵdaylarınıń tómenlewine alıp kelmekte. Abiotik, biotik hám antropogen faktorlarda da úlken ózgerisler bolmaqta. Sonıń nátiyjesinde aymaǵımız fauna kompleksinde-onıń túr strukturasında da belgili dárejede ózgerisler júz bermekte.
Sonlıqtan da ózgerip atırǵan tábiyat ekosistemasınıń tásirinde Qaraqalpaqstanda awlanatuǵın haywanlarǵa tásirin úyreniw tek ilimde emes, al ámeliy turmısımızda da úlken áhmiyetke iye bolǵan aktual máselelerdiń birewi bolıp esaplanadı.