Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

1.2. Qaraqalpaqstan tábiyiy biocenozında jasawshı omırtqalı haywanlarına qısqasha sıpatlama.
Ámiwdáryanıń tómengi jaǵındaǵı toǵay ósimlikleriniń qáliplesiwi hám rawajlanıwı gidrologiyalıq hám topıraq sharayatları menen, sonday-aq, keyingi on jıllıqlar ishinde toǵay ekosistemasınıń jaǵdayın belgilep beriwshi antropogen tásir dárejesi menen tıǵız baylanısta boladı.
Ámiwdárya deltasındaǵı toǵaylardıń faunasında 27 túrdegi sút emiziwshiler bar, bul Qaraqalpaqtsandaǵı barlıq sút emiziwshiler túrleriniń 40% quraydı. Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatı hám basqa da toǵaylardaǵı ótiw qıyın uchastkalarda shaǵal jiyi ushırasadı. Putalıqlarda porsıq, siyrek qamıs pıshıǵı menen túlki jasaydı. Jánlik jewshilerden toǵaylarda qulaqlı kirpitiken menen ala putorak ushırasadı. Kemiriwshilerden tolay qoyanı hám úy tıshqanı júdá kóp; ápiwayı sanda plastinka tisli alaman, yarım kún qum tıshqanı hám t.b. ushırasadı. Toǵaylardıń barlıq jerinde tuyaqlı haywanlardan dońız hám Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatı – buxara suwını jasaydı. Dońızlar tek ǵana toǵaylarda jasap, jeken hám qamıs tamırları menen, al gúzde jiyde miyweleri menen azıqlanadı. Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatı qorıqxanası aymaqlıq hám dúnya júzilik biologiyalıq kóp túrlilik ushın áhmiyetli bolǵan, buxara suwınınıń dúnyadaǵı eń iri populyatsiyası (2021-jıl oktyabrdegi esapqa alıw boyınsha – 1662 bas) saqlanatuǵın orın sıpatında úlken áhmiyetke iye. Buxara suwını oǵada awır jaǵdayda hám pútkilley joǵalıp ketiw qáwpi astında qalǵan, global biologiyalıq kóp túrlilik ushın úlken áhmiyetke iye haywan sıpatında Xalıq aralıq tábiyattı qorǵaw awqamınıń abıroylı taksonlarına, XTQA Qızıl kitabına, Oraylıq Aziya mámleketleriniń házirgi Qızıl kitaplarına kirgizilgen.
Toǵaylarda aymaqtaǵı jer-suw haywanlarınıń eki túri de – jasıl qurbaqa hám kól baqası jasaydı. Jasıl qurbaqa toǵay átiraplarında tarqalǵan, al kól baqası bolsa túrli suw saqlaǵıshlar boylarında jasaydı. Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatında kól baqası Kókdáryanıń sayız suwlı tarmaqlarında hám hár túrli waqıtsha shalshıq suwlarda kóp tarqalǵan. Toǵaylarda, ásirese, Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatında hám onıń átiraplarında gerpetofauna tolıǵıraq kózge taslanadı: Qaraqalpaqstanda belgili bolǵan 30 túrden 25 túri esapqa alınǵan. Toǵay shetlerinde shól agaması hám Orta Aziya tasbaqası jiyi ushırasadı. Toǵaylardıń tipik wákilleri qatarına jıldam hám sızıqlı kesirtkeler, sonday-aq, qulap qalǵan jaylardın paqsalarında jasawshı kaspiy gekkonı kiredi. Jılanlar siyrek ushırasadı. Toǵay átirapındaǵı tal putaları arasında anda-sanda oq jılan ushırasadı. Suw jılanı toǵaylardaǵı túrli suw derekleriniń jaǵalarında tirishilik etedi; Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatında ol Kókdárya ańǵarınıń jaǵalarındaǵı aǵash tamırlarınıń arasında turaqlı jasaydı. Ala jılanlardan toǵayda kóbirek naǵıslı ala jılan ushırasadı. Qurǵaq sazlı hám qumlı uchastkalardaǵı jerge túsken japıraqlar arasında shól gologlazı jasaydı.
Qaraqalpaqstanda saqlanıp qalǵan toǵaylardıń hámmesi de ol yaki bul dárejede Ámiwdárya hám onıń gidrografiyalıq tarmaǵına (kanallar menen kóllerge), dáryanıń jaǵdayına hám ondaǵı suw rejimine baylanıslı, sebebi Ámiwdárya putkil aymaqtaǵı birden-bir suw deregi bolıp esaplanadı.