Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

Suw ekosistemaları (Aral teńizi, Ámiwdárya hám kóller).
Aral teńizi sońǵı waqıtları úsh akvatoriyaǵa bólingen: arqada Kishi teńiz; Úlken teńizdiń Batıs hám Shıǵıs basseynleri; Kishi teńizdi, házir Arqa Aral teńizi (AAT) dep ataydı, búgingi kúnde ol Araldıń qalǵan bóleginen 2005 jılı qurılǵan Kókaral plotinası menen ajıralıp turadı. Usı plotina sebepli Kishi Aralda Sırdáryadan aǵıp keltuǵın suw toplanǵan.
Úlken Aralda bolsa, kerisinshe, suw qáddi barǵan sayın páseymekte, suwdıń duzlılıǵı aspaqta. Batıs basseyndegi suwdıń duzlılıǵı 150 g/l ge jetken. Úlken teńizdiń (Shıǵıs basseyn) Ózbekstan aymaǵındaǵı shıǵıs bólegi derlik qurıp qaldı. Úlken Araldaǵı suwdıń duzlılıq dárejesiniń ósip barıwı aqıbetinde teńizdegi kóp túrlilik qısqarıp ketti, balıq resursları nabıt boldı. Teńizden balıq awlaw 1983-jılı toqtatıldı. Házirgi suw duzlılıǵı sharayatında tek ǵana duzdı jaqsı kóretuǵın kishkene shayan – artemiya jasaydı, ol bul jerde 1998-jılı payda bolǵan. Burınnan da sayız bolǵan Shıǵıs basseynde, tek kosmostan alınǵan súwretlerde ǵana kishkene ıǵal maydan kózge taslanadı. Ondaǵı suw, álbette, rapa (duzlarǵa toyınǵan aralaspa) bolıp esaplanadı, sebebi 2008-jılı jazdıń ózinde-aq Vozrojdenie atawınıń qaldıq jaǵa uchastkalarında suwdıń duzlılıq dárejesi 160 g/l den asıp ketti, al geypara jerlerde 183 g/l ge jetti.
Ámiwdárya rejiminiń ózgeriwi onıń basseynindegi ájayıp ekosistemalar menen haywanatlar hám ósimliklerdiń endemik túrleriniń joǵalıp ketiwine alıp keledi. Ámiwdáryanıń delta zonasındaǵı ekosistemalarǵa 2000-2002-jıllardaǵı suwsızlıq júdá kóp zıyan keltirdi. Teńiz boyı zonasındaǵı kóller menen suwlı-batpaqlı jerlerdiń kópshiligi nabıt boldı, aqıbetinde biologiyalıq resurslardıń kóp muǵdarda joq bolıp ketiwine jáne ózin qayta tiklew protsessiniń buzılıwına alıp keldi. Ásirese balıq resursları kóp zıyan kórdi.
Suw aydınlardaǵı haywanatlar dúnyası suwda hám suw túbinde jasytuǵın omırtqasız haywanlardıń salıstırma úlken kóp túrliligi menen belgilenedi. Bul organizmlerdiń kópshiligi balıqlardıń azıqlanıw obektleri bolıp esaplanadı.
Tómengi Ámiwdáryanıń balıqlar dúnyası onsha kóp bolmaǵan balıqlar túrleri hám aymaqtaǵı barlıq suw saqlaǵıshlarda bir-birine uqsaslıǵı menen sıpatlanadı. Házirgi waqıtta Ámiwdárya basseyninde 11 semeystvoǵa tiyisli 51 balıq túri jasaydı. Solardan tómengi aǵımda 40 qa jaqın túri ushırasadı. Ámiwdáryanıń tegislik bóleginde jasawshı aborigen balıqlardan Aral basseyniniń derlik barlıq endemikleri júdá jaman awhalda. Ámiwdáryanıń relikt endemikleri – úlken Ámiwdárya jalǵan beltumsıǵı hám kishi Ámiwdárya jalǵan beltumsıǵı, Aral basseyniniń endemigi - shortan tárizli aq marqa, sonday-aq, súwen hám bekire populyatsiyalarınıń sanı keskin kemeyip ketti. Ózbekstannıń Qızıl kitabınıń dizimine (2019) Ámiwdárya basseynindegi balıqlardıń 15 túri hám kishi túrleri kirgizilgen. Ámiwdáryanıń roli tek ǵana suw támiynatı deregi sıpatında emes, al dárya ańǵarında kóbeyetuǵın balıqlar (aq tolstolobik, aq amur, aq tıran shabaq hám t.b.) hám uwıldırıq shashılǵan jerlerden delta zonasındaǵı kóllerge túsetuǵın shabaqlar ushın ótkel kanal retinde de áhmiyetli. Sonlıqtan da Túslik Aral boyındaǵı suw saqlaǵıshlar jaǵdayı hám balıq resursları Ámiwdárya menen baylanıslı. Qaraqalpaqstan aymaǵında Ámiwdárya ańǵarınıń, Tómengi Ámiwdáriya mámleketlik biosfera rezervatı menen shegaralas uchastkası Ámiwdáryadaǵı balıqlar dúnyasın qorǵaw hám monitoring ótkeriwdi shólkemlestiriw ushın qolaylı bolıp esaplanadı.
Sút emiziwshilerden, 1944-jılı Qaraqalpaqstanǵa 355 danası alıp kelinip, beyimlestirilgen, qımbat terili haywan - ondatra suw ortalıǵı menen tıǵız baylanıslı. Ondatra yarım suwlı turmıs tárizin keshiredi, kóller menen kanallardıń jaǵasına in quradı. Ol sayız (1-2 m tereńliktegi), qısta qatpaytuǵın, aylanba, qalıń ósimlikler menen qaplanǵan jaǵalarda kóbirek ushırasadı. Ondatra terisin tayarlaw kólemleri ásirese 1956-1957-jıllarda kóp bolǵan – jılına 1 mln. bas ondatra awlanǵan. Suw saqlaǵıshlardıń qurıp qalıwı hám ondatralar in qurıwǵa qolaylı jer maydanlarınıń kemeyip ketiwi, sonday-aq, brakonerlik ondatra resursların nabıt qıldı. Búgingi kúnde ondatra awlaw tuwralı rásmiy maǵlıwmatlar joq, biraq keyingi jıllarda Ámiwdáryanıń delta zonasındaǵı kóplegen suw aydınlarda ondatranıń payda bolǵanlıǵı kózge taslanadı.