Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

II- BAP. MATERIAL HÁM METODIKA.
2.1. Izertlew materialları hám usılları.
Izertlew ushın material toplaw Qaraqalpaqstan respublikası territoriyasında hám onıń jaqın átirapında 2021-2022 jılları barlıq máwsimlerde alıp barıldı. Izzertlew materialları eitp awlanatuǵın paydalı omırtqalı haywanlardıń túrleri alındı (balıqlar, quslar, sút emiziwshiler). Ótkerilgen baqlawlar tiykarınan N.A.Novikovtıń (1949,1953) «Metodika polevogo issledovaniya ekologii nazemnıx pozvonochnıx jivotnıx», sonday-aq R. Tleuovtıń (1981) «Novıy rejim Arala i ego vliyanie na ixtiofaunu», I.M. Joldasovanıń, S.Qurbanbaev h.t.b. (2010) «Integrirovannoe upravlenie vodnımi resursami v delte reki Amudari», M.B.Ametovtıń (1981); «Ptitsı Karakalpakii i ix oxrana», T.Abdreymovtıń (1981), «Ptitsı tugaynıx landshaftov nizoviy Amudari», R.Reymovtıń (1987) «Grızunı Yujnogo Priaralya», M.Paluaniyazovtıń (1970) «Qaraqalpaqstannıń sút emiziwshi haywanları hám olardıń xalıq xojalıǵındaǵı áhmiyeti», monografiyaları menen ilimiy maqalalarındaǵı materialları hám ádebiy maǵlıwmatlarına tiykarlanıp alıp barıldı;
Bunda:
- balıqlardıń ishki suw xorlarındaǵı awlanatuǵın túr quramın hám muǵdarın anıqlaw;
- quslardıń san esabın biotoplar boyınsha 1 km ushırasqan ortasha bas sanı esapqa alındı;
- jer bawırlawshılardıń san esabında biotoplarda 1 km ushırasqan hár bir túrdiń ortasha sanı esapqa alındı;
- sút emiziwshi haywanlardıń san esabı belgili marshrutta ushırasqanı, yamasa taza izin esapqa alıw usılı boyınsha ótkerildi (Xolistr, 1911; Reymov 1968);
- mayda kemiriwshiler otryadına kiretuǵın túrlerdiń sanı házirgi obaǵa qarsı xızmet sistemasında qollanılıp júrgen instruktsiyaga tiykarlanıp alıp barıldı (Saratov,1978).
- haywanlardıń túri anıqlaǵıshlar boyınsha (Bobrinskiy i dr, 1965; Kuznetsov i dr,1974; Darevskiy i dr.1977) úyrenildi.
III-BAP. TIYKARǴÍ BÓLIM.
3.1. Respublikamız aymaǵında ań awlawshılıq.
Ań awlaw belgilengen ańshılıq orınlarında hám hámme bara alatuǵın ańshılıq orınlarında yuridikalıq shaxslar hám jeke isbilermenler tárepinen nızamshılıqqa muwapıq ámelge asırıladı.
Házirgi jaǵdaylarda ańshılıqtıń tiykarǵı obektleri – bahalı teri beretuǵın haywanlar, sonday-aq, teri, gósh, dárilik ónim (shaq) beretuǵın basqa da haywanlar esaplanadı. Suwda júziwshi jabayı quslar ańshılıq obektlerine kirmeydi.
Awlanatuǵın ańshılıq resursları nızamshılıq penen belgilenedi. Ań awlaw belgilengen ańshılıq orınlarında ańshılıq xojalıǵı kelisimi tiykarında yamasa jollama (ańshılıq xojalıǵı tarawında xızmet kórsetiw haqqında shártnamanı tastıyıqlawshı hújjet), sonday-aq, ańshılıq resursların awlawǵa ańshıǵa berilgen ruxsatnama bolǵan jaǵdayda ámelge asırıladı.
Qaraqalpaqstanda ondatra menen aqbóken óz waqtında ańshılıq obektleri bolǵan edi. Ondatranı awlaw, onnan teri hám gósh tayarlaw menen 1946-jılı ondatra ańshılıǵı ushın arnawlı shólkemlestirilgen Ámiwdárya ondatra ańshılıq xojalıǵı shuǵıllandı.
Ańshılıq xojalıǵında turaqlı shtattaǵı ańshılar bolıp, olar ańshılıq máwsiminen basqa waqıtları ondatralar jasaytuǵın orınlardı melioratsiyalaw, qamıs tayarlaw jumısları menen shuǵıllanar edi. Bunnan tısqarı, ańshılıq xojalıǵında bahalı terili haywanlar – norka, qara-sur túlki hám nutriya baǵılıp, olarǵa azıq ushın awlanǵan ondatra góshi paydalanılatuǵın edi. Házirgi waqıtta bul Qaraqalpaqstan Respublikası Moynaq rayonında jaylasqan Qazaqdárya mámleketlik toǵay ańshılıq xojalıǵı esaplanadı. Ulıwma maydanı 402970 ga, sonıń ishinde Jaltırbas kóliniń 30,0 mıń ga maydandaǵı suwlı-batpaqlı jerleri kiredi. Ańshılıq maydanları jańadan payda bolǵan shól – Aralqum quramına kiretuǵın Aral teńiziniń qurıp qalǵan bóleginiń túslik-shıǵıs múyeshinde jaylasqan. Bul qumlı shól jerlerde ósimlik qaplamı siyrek bolıp, tiykarınan hár túrli efemerler hám efemeroidlar menen aralas ósken seksewil, qandım, cherkez ushırasadı. 
Haywanat dúnyası júdá hár qıylı. Ańshılıq maydanlarınıń hár bir túrine belgili bir awlanatuǵın hám siyrek ushırasatuǵın túrler tán boladı. Qumlı shóllerde qasqır, túlki, dala pıshıǵı, porsıq, tolay qoyanı, dala kekligi, buldırıq, kepterler; Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına (2019) kirgizilgen siyrek ushırasatuǵın túrlerden qara quyrıq kiyik, jorǵa tuwalaq, búrkit, sur eshkimer; ondatra, úyrekler, ǵazlar, qasqaldaq, qızıl ayaq, qırǵawıl jasaydı, siyrek ushırasatuǵın «Qızıl kitap»qa kirgizilgen túrlerden buyra párli hám qızǵısh túsli bir qazan, kishi aq qutan, mármár shegejin hám t.b. ushırasadı. Báhárgi hám gúzgi ushıp ótiw dáwirinde suwda júziwshi quslardıń oǵada kóp túrleri kólde toqtaydı hám olar sport ańshılıǵınıń obekti bolıp esaplanadı.
Qońırat mámleketlik toǵay ańshılıq xojalıǵı (MTAX) Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Qońırat rayonında 2606515 ga maydanda jaylasqan. Bul mámleketlik ańshılıq xojalıǵı 1994 j. «Jaslıq» ańshılıq xojalıǵı tiykarında shólkemlestirilgen. Ańshılıq maydanlarınıń tiykarǵı bólimi Ústirt tegisliginde jaylasqan, onıń quramına Sarıqamıs kóli de kiredi. Bunnan tısqaı, ańshılıq maydanlarınıń quramına Ámiwdáryanıń shep jaǵalawlarındaǵı Qońırat rayonı aymaǵındaǵı toǵay uchastkaları da kiredi. Ańshılıq maydanları shól hám yarım shól zonalarındaǵı toǵaylardan ibarat. MTAX haywanatlar dúnyası ádewir bay jáne kóp túrli bolıp, ańshılıq maydanlarınıń hár qıylılıǵına baylanıslı. Bul maydanlarda hár qıylı ekosistemalar bar: shóller, yarım shóller, toǵaylar hám suwlı-batpaqlı jerler. Shól jerlerde awlanatuǵın túrlerden qasqır, túlki, dala pıshıǵı (málim pıshıq), tolay qoyanı, buldırıq, kepter; toǵaylarda - dońız, shaǵal, qamıs pıshıǵı, porsıq, qırǵawıl, kepterler; suwlı-batpaqlı jerlerde – úyreklerdiń hár qıylı túrleri, ǵazlar, qasqaldaq, qızıl ayaqlar, ondatra, suw jaǵalarında jasaytuǵın haywanlardan - shaǵal ushırasadı. MATX sheńberindegi Sarıkamıs kólinde, Ámiwdárya menen kanallarda balıqlardıń 20 dan aslam túri bar, olardıń 11 túri awlanadı. Sport-háweskerlik maqsette awlaw ushın qızıǵıwshılıq tuwdıratuǵın balıq túrlerine tómendegiler kiredi: ılaqa, sıla, jılan balıq, sazan, taban balıq, aq marqa, aq amur, ápiwayı aq dóńmańlay, tıran shabaq, torta, jumır balıq. Bul túrlerden basqa xojalıq aymaǵında Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına (2019) kirgizilgen siyrek ushırasatuǵın haywanat túrleri de jasaydı – aqbóken, qara quyrıq kiyik, palxor, buyra párli hám qızǵısh túsli bir qazan, máshkóz úyrek, mármár shegejin, búrkit, iytelgi, jorǵa tuwalaq, sur eshkemer hám t.b.
Aqbókenlerdi awlaw Ózbekstan Respublikası Tábiyattı qorǵaw komitetiniń ruxsatnamaları boyınsha júrgizildi. 1980-jılları Ústirtte aqbókenler sanı oǵada kóp bolǵan waqıtları onı atıp alıw Qońırat rayonındaǵı «Jaslıq» ańshılıq xojalıǵı tárepinen, keyinirek – 1998-jılı onıń negizinde dúzilgen Qońırat mámleketlik toǵay ańshılıq xojalıǵı (MTAX) tárepinen júrgizildi. Atıp alıw menen tiykarınan tólemli ańshılar shuǵıllandı. Aqbóken góshi Nókis qalasına, Ózbekstan menen Qaraqalpaqstannıń basqa da qala hám elatlarına satıwǵa jiberiler edi.
1991-jıldan baslap jabayı haywanlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw maqsetinde kvota, yaǵnıy tábiyattan haywanlardı awlawdıń ruxsat etilgen shegaraları belgilene basladı. Kvota haywanat dúnyasın esapqa alıw nátiyjeleri hám onnan paydalanıwshılardıń talapnamaları negizinde belgilenedi, Ózbekstan Respublikası Ilimler Akademiyasınıń tiyisli tarmaq institutları menen kelisiledi hám Tábiyattı qorǵaw komitetiniń buyrıǵı menen tastıyıqlanadı.
Biraq, rásmiy ań awlaw múmkinshilikleri bar bolıwı hám haywanlardı qorǵaw boyınsha júrgizilip atırǵan ilajlarǵa qaramastan barlıq jerlerde brakonerlik keń en jayǵan. Biologiyalıq kóp túrlilikti saqlap qalıw baǵdarlarınıń biri tábiyattı qorǵaw nızamshılıǵın buzıwshılar menen gúres bolıp esaplanadı. Mámleketlik bioqadaǵalaw komitetiniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda, hár jılı 4-7 mıń nızam buzıwshılıq jaǵdayları anıqlanadı, olardıń basım kópshiligi haywanatlar dúnyasına (sonıń ishinde balıq resurslarına) tiyisli.