Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

3.2. Awlanatuǵın haywan túrlerine sıpatlama.
Qaraqalpaqstan aymaǵınıń landshaftlıq kóp túrliligi ańshılıq faunasınıń túrlik kóp túrliligin belgilep beredi. Jaqın ótmishte bul aymaq awlanatuǵın haywanlardıń kópligi menen at shıǵarıp, bul jerde mamıq terisi ushın awlanatuǵın haywanlardıń 27 túri bar edi. 1950-1980-jılları jergilikli (aborigen) haywanlardan túlki, shaǵal, tolay qoyanı, jabayı pıshıqlar terishilik qásibiniń jetekshi obekti bolǵan edi. 1990-jıllarǵa shekem qarsaq túlki, porsıq, balpaq tıshqan hám sasıq gúzen terisin tayarlaw dawam etip keldi. Teri tayarlaw kólemleri hár jılı ózgerip tursa da, aymaqtaǵı suw rejiminiń ózgeriwi nátiyjesisinde tábiyat ortalıǵı degradatsiyasınıń kúsheyiwi sebepli teri tayarlaw kólemleri de úzliksiz páseye basladı. Tek ǵana shaǵal hám túlki terisin tayarlaw kólemleri salıstırma turaqlı halda qaldı (1960 hám 1970-jj. maǵlıwmatlar boyınsha.), basqa túrdegi haywan terilerin tayarlaw jıl sayın keskin kemeyip bardı (3.2.1-keste.).
Qaraqalpaqstanda 1950-jıllarda massalı awlanatuǵın haywanlardan biri bul jerge 1944-jılı ákelingen ondatra boldı. Aradan eki jıl ótkennen keyin bul túrdiń sanı júdá kóbeydi hám bunnan bılay kóshirip-qonıslandırıw ushın maydanı 124 mıń gektardan aslam Ámiwdárya ondatra qásiplik xojalıǵı shólkemlestirildi. Ondatra terisin tayarlawdıń eń kóp kólemleri 1956-1957-jj. tuwra keledi – jılına 1 mln. bastan aslam. Sonı da aytıp ótiw kerek, ondatra góshi ańshılıq xojalıǵınıń haywanat fermasında ósirilip atırǵan nutriya, norka hám qara-sur túlki ushın azıq sıpatında beriletuǵın edi. Biraq kóllerdiń qurıp ketiwi hám ondatralar jasaytuǵın maydanlardıń qısqarıp ketiwi nátiyjesisnde teri tayarlaw kólemleri de keskin kemeye basladı. 1980-jılları hár jılı shama menen 12-26 mıń ondatra terisi tayarlandı; al keyingi maǵlıwmatlar boyınsha, 1999-jılı Sudoche kólinen 1 mıń bas ondatra awlanǵan. Búgingi kúnde ondatra ańshılıq xojalıqlarınıń rásmiy maǵlıwmatlarında kórsetilmeydi. 1990-jıllarǵa shekem ańshılar tutınıwshılar kooperatsiyasına uslanǵan ań terileriniń (túlki, jabayı pıshıqlar, shaǵallar hám t.b.) bir bólegin tapsıratuǵın edi. Tapsırılǵan qasqır terisi ushın pul beriletuǵın edi. 1991-jıldan soń ekonomikalıq sharayatlar menen turmıs dárejesiniń ózgeriwi sebepli teri tapsırıw toqtap qaldı.
Keyingi on jıllıqlarda burınları ańshılıq obekti bolǵan pıshıq tárizliler menen suwsarlar hám basqa da sút emiziwshilerdiń keskin kemeyip ketkenligi kózge taslanadı; olardıń bir bólegi Ózbekstan Qızıl kitabına kirgizilip, ańshılıq faunası quramınan shıǵarılǵan. Olarǵa qaraqulaq, palxor, aqbóken, qara quyrıq kiyik hám t.b. kiredi. Olardı qorǵaw talap etiledi, hám sonıń ushın awlaw qadaǵan etilgen. Usıǵan baylanıslı sút emiziwshilerden qasqır, túlki, shaǵal, porsıq hám dońız, quslardan – hár túrli ǵazlar menen úyrekler, qasqaldaq penen qırǵawıldı awlawǵa ruxsat etilgen.
Ańshılıq xojalıqları hár jılı báhárde hám gúzde haywanatlarǵa esap sanaq islerin júrgizedi, bul maǵlıwmatlar tiykarında ań awlaw normaları (kvotaları) belgilenedi. 2004-2008-jj. maǵlıwmatlar 1-kestede keltirilgen.