Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı Tábiyiy pánler fakulteti Zoologiya, adam morfofiziologiyası hám onı oqıtıw metodikası kafedrası

Ústirttiń quslar faunası júdá az. Jıldıń túrli máwsimlerinde bul jerde 200 den aslam qus túrleri ushırasatuǵın bolsa da, olardıń 52 túri uyalaydı. Bul tiykarınan shımshıq tárizliler hám jırtqısh quslar bolıp esaplanadı. Tegisliktegi saz topıraqlı shólde kóbirek jasaytuǵın quslarǵa – jorǵa tuwalaq, qara bawır buldırıq, qıl quyrıq suw buldırıǵı, sur torǵay kiredi. Taslı jerlerde shaqlı torǵay hám atkónek, al mezofil dala pásliklerinde shól hám dalalarǵa birdey tán bolǵan túrlerden - torǵaylar, jılqıshı, tentek qus, ópepek, kamenka-plyasunya ushırasadı. Shól putaları ósken jerlerde shól slavkası menen alatoǵanaq, al bólek-bólek relefli uchastkalarda - bayıwlı, úki, shól quzǵını, pleshanka ushırasadı.
Ústirttegi sút emiziwshiler faunası tipik shóldegidey: ala putorak, jıńǵıl qum tıshqanı, Severtsov qosayaq tıshqanı hám kishkene qosayaq, tolay qoyanı, al burınları gepard jasaǵan. Uzın iyneli kirpitiken hám qızıl quyrıq qum tıshqan ushırasadı. Ústirtte hámmesi bolıp sút emiziwshilerdiń 44 túri esapqa alınǵan, sonıń ishinde: kemiriwshiler - 17 túr, qoyan tárizliler - 1, jırtqıshlar - 12, jup tuyaqlılar - 3, jánlik jewshiler - 5, jarǵanatlar - 6 túr. Kemiriwshiler Ústirttegi sút emiziwshilerdiń eń kóp sanlı toparı bolıp esaplanadı, ásirese qosayaq tıshqanlar oǵada kóp.
Oraylıq Aziyadaǵı eń úlken shól - Qızılqum shóller faunasınıń ózine tán ayırıqsha ózgesheligi bar. Ol haywanlardıń shól sharayatlarına beyimlesiwsheńligi, haywan reńiniń sırtqı uqsaslıǵı, basqa tábiyat zonalarına salıstırǵanda túr quramınıń bay emesligi, haywanlardıń túnde kóbirek háreket etiwi menen ajıralıp turadı. Tábiyat ózgeshelikleri shóldiń hár túrli bólimlerindegi túrlerdiń sanın hám xarakterin belgilep beredi. Qumlı shóldegi fauna basqa túrdegi shóller faunasına qaraǵanda bay bolıp keledi. Qumlı shólde qalıń iri putalar – qandım, sherkez, seksewil arasında jasaytuǵın quzǵın, seksewil soykası, dala slavkası, shól alatoǵanaǵı, jılqıshı, tolay qoyanı hám t.b. jasaydı. Jer ústinde jasaytuǵın túrler menen bir qatarda qumlı shólde inlerde jasawshı kemiriwshiler túrleri de kóp. Olardıń ishinde qum tıshqanları, sarı hám jińishke barmaqlı balpaq tıshqanlar, eskek barmaqlı hám jún ayaqlı qosayaq tıshqanlar, jánlik jewshilerden – qulaqlı kirpitiken kóbirek ushırasadı. Shóllerde sayǵaq penen qara quyrıq kiyik jasaydı. Jer bawırlawshılardan bul jerlerde ádette Orta Aziya tasbaqası, shól agaması, kesirtkeler, eshkemer, efa uwlı jılanı, qum buwma jılanı, oq jılan hám t.b. da az emes. Tún payıtları gúbelekler, qońızlar, súyir shıbınlar ushıp júredi, qumda solpug, shayanlar, tarantul órmekshisi, jılanlar iz qaldıradı. Jaz kúnlerindegi kúndizgi ıssı sebepli haywanatlardıń kópshiligi túnde háreketlenedi. Máselen, qızıl quyrıqlı hám yarım kún qum tıshqanları jaz kúnleri túnde, al qısta kúndiz háreketsheń boladı. Qum pıshıǵı, qarsaq túlkiler hám t.b. kemiriwshilerdi awlaydı.
Aralqum duzlı shóli ayırıqsha qurǵaq sharayatları menene sıpatlanadı. Bul sharayatlar ayırım haywanat túrleriniń tarqalıwına hám sanına tásir jasap kelmekte. Araldıń qurıp qalǵan túbindegi tiykarǵı ataw zonası faunasınıń ózine tán belgisi atawda úlken qum tıshqannıń joq ekenligi bolıp esaplanadı. Sarı balpaq tıshqan menen qızıl quyrıqlı qum tıshqanı pútkil tegislik aymaqta tarqalǵan. Olar menen bir qatarda dánge bay ala puta kóp ósken buryanniklerde úy tıshqanı jasaydı. Tegisliklerde bolsa kishkene qosayaq tıshqan hám sayǵaq jasaydı. Siyrek dońız, qasqır, porsıq, túlki hám shaǵal ushırasadı. Jer bawırlawshılardan jıldam hám orta kesirtkeler, sur gekkon hám takır domalaqbası, oq jılan, ala suwjılan oǵada kóp. Aralqum aymaǵı boylap quslar keń tarqalǵan. Bunda tiykarınan kóp sanlı mayda shımshıq tárizliler, kúygelek, bayıwlı, qara uzınqanatlar jasaydı. Aral teńizinde 2006-2007 jj. báhárde hám jaz baslarında atawlar átirapında hám batıs jaǵalıq boylap qızıl ǵazlar menen torı ala ǵazlar ushırasqan, olar bul jerlerge teńizde 1998 jılı payda bolǵan mayda shayan - artemiya menen azıqlanıw ushın kelgen. Jırtqısh quslar – búrkitler, aqsar, sarısar hám úki qumnıń ataw bóleginde bireń-sarań ushırasadı.