M ü n d ə r I c a t

18 

 

məsələlərə  daxildir.  Orqanizm  və  mühit  arasındakı  əlaqədən  danışanda 

ekologiya sağqalma və çoxalma kriteriyalarını nəzərə almalıdır.  Məhz onlar 

növlərin verilən mühitdə və  ya konkret  ekosistemdə dözümlülüyünün  eko-

loji  şansını  müəyyən  edir.  ―Mühit‖  anlayışının  müasir  təsnifatı  onun  dif-

ferensial  strukturu  haqda  tam  təsəvvür  yaratmağa  imkan  verir.  Mühit 

anlayışının aşağıda göstərilən əsas 3 forması yaranıb:   

1.

 

Ətraf  mühit  –  bu  orqanizmləri  əhatə  edən  və  onlara  müsbət  və 

mənfi təsir göstərən maddələr, enerji və məkandır.   

2.

 

Təbii mühit  –  bu insanla əlaqəsindən asılı olmayaraq, təbii biotik  

və  abiotik  faktorların  cəminin  bitki,  heyvan  və  digər  orqanizmlərə  təsiridir 

(coğrafi qabıq, biogen mühit, bütün təbiət hadisələri, gücü və s.).      

3.

 

Antropogen mühit – insan tərəfindən dəyişdirilən təbii mühitdir. O,  

özündə  ―kvazi  təbii  mühit‖  (mədəniləşdirilmiş  landşaftlar,  aqrosenozlar  – 

aqroekosistemlər və digər özünü bərpa edə bilməyən mühit), ―artetəbii mü-

hit‖  (təbii  elementlərlə  birlikdə  insanların  süni  əhatəsini-  binaları,  təchi-

zatları,  asfaltlaşmış  və  digər  yolları  əhatə  edir);  insanı  əhatə  edən  mühit  – 

abiotik, biotik və sosial faktorların cəmini ―kvazitəbii‖ və ―artetəbii‖ mühit-

lərlə birlikdə cəmləşdirir. 

Faktorial ekologiyada daha kiçik mühit anlayışı var –  yaşama mühiti. 

O, orqanizmləri əhatə edən və onlarala qarşılıqlı əlaqədə olan təbii mühitin 

bir  hissəsidir.  Yaşama  mühitinin  tərkib  elementləri  və  xüsusiyyətləri  çox 

sahəlidir,  dəyişkəndir;  bu  zaman    elementlərdən  biri  orqanizm  üçün  vacib, 

digəri əhəmiyyətsiz, üçüncüsü isə zərərli ola bilər. 

Mövcudolma  şəraiti  və  ya  həyat  şəraiti  –  bu  orqanizmə  vacib  olan 

mühit  elementlərinin  cəmidir,  hansı  ki,  onlar  qırılmaz  bağlıdır  və  onlarsız 

yaşaya bilməzlər. Ekoloji ədəbiyyatlarda göstərilir ki, ətraf mühitin istənilən 

elementi  ekoloji  faktor  ola  bilər.  Ekoloji  faktorun  aşağıdakı  təyinatı  daha 

geniş yayılıb – canlı orqanizmin inkişafının hər hansı fazasında ona müsbət 

və  ya  mənfi  təsir  göstərən  ətraf  mühit  elementinin  hər  biri  ekoloji  faktor 

adlanır. Ekoloji faktorlar orqanizmdə gedən biokimyəvi, fizioloji proseslərə, 

onun  yayılmasına, inkişafına, məhsuldarlığına, sağlamlığına, ölümünə, sut-

kalıq və illik fəaliyyətinə təsir edir. Hansı faktor olursa olsun, onun canlıya 

təsiri  optimal  hissədən  kənarlaşdıqca  zəiflədici,  lap  kənarda  isə  öldürücü 

olur.  

Ekoloji  faktorların  canlıya  təsiri  tez  və  ləng,  canlının  bu  təsirlərə 

cavab reaksiyası da tədrici və dərhal ola bilər. Antropogen faktorların çoxu 

tez, bəziləri ləng təsir edir.  

---

19 

 

 

ġəkil 1.2. Ekoloji amillərin təsir sxemi 

 

Su, torpaq, hava və canlı orqanizm mühit əmələ gətirir.  Eyni zamanda 

faktor kimi təsir edirlər. Bunlara mühit əmələ gətirən faktorlar deyilir. Eyni 

faktorun təsiri müxtəlif mühitdə fərqli ola bilər. Məsələn, işıq hava mühitdə 

ən çox, torpaqda isə ən azdır.  

Faktorlar 3 böyük qrupa ayrılır: abiotik, biotik və  antropogen fak- 

torlar. 

1.

 

Abiotik faktorlar bütün qeyri-üzvi mühit faktorlarının məcmüsünü 

təşkil  edib,  bitki  və  heyvanların  həyatına  və  yayılmasına  təsir  göstərir.             

A)  Fiziki  faktorların  mənbəyi  fiziki  vəziyyət  və  ya  hadisə  sayılır:  işıq, 

temperatur,  hava,  rütubət,  təzyiq,  sıxlıq  və  s.  Məsələn,  temperatur  yüksək 

olduqda yanıq, çıx aşağı olduqda isə donma yaradır. Temperaturun təsirinə 

digər  faktorlar  da  təsir  göstərə  bilər.  İşığın  təsirindən  bitkilərin  fotosintez 

prosesinin intensivliyi dəyişir. Bir çox bitkilərdə fotoperiodizm hadisəsi baş 

verir.  B)  Kimyəvi  faktorlar-  mühitin  kimyəvi  tərkibi  ilə  əlqədar  təsir 

göstərir. Məsələn, suyun duzluluğu çox olarsa, su hövzəsində həyat olmaya 

bilər,  eyni  zamanda  saf  suda  dəniz  orqanizmlərinin  əksəriyyəti  yaşaya  bil-

mir.  Quruda  və  suda  heyvanların  həyatı  kifayət  qədər  oksigenin  miqda-

rından  asılıdır.  C)  Edafik  və  ya  torpaq  faktorları  –  torpaqda  yaşayan 

orqanizmlərə  təsir  göstərən  torpağın  və  dağ  suxurlarının  kimyəvi,  fiziki  və 

mexaniki xassələrinin məcmusudur.  

Orqanizmlərə  yalnız  abiotik  faktorlar  təsir  göstərmir.  Orqanizmlər 

qruplaşmalar əmələ  gətirir. Burada onlar qida,  ərazi,  çoxalma uğrunda mü-

barizə  edir,  bir-biri  ilə  rəqabətə  girirlər.  Bu  zaman  növdaxili  və  xüsusən 

növlər arası səviyyədə    

2.

 

Biotik  faktorlar  -  ətraf  mühitdən  canlıya  təsir  göstərən  digər  can-

lılar: növdaxili və növlər arası mübarizə kimi təzahür edir. Y.P.Xrustaylev 

və  Q.Q.Matiçevə  görə  (1996)  biotik  faktorlar  bir  orqanizmin  həyat  fəaliy-

---

20 

 

yətinin  digər  orqanizmlərin  həyat  fəaliyyətinə  təsirinin  məcmusu  olmaqla 

yanaşı, həm də cansız mühit məkanına təsiridir. Cansız mühitə təsir dedikdə, 

orqanizmlərin özlərinin müəyən dərəcədə mövcud olduğu şəraitə təsir etmə 

qabiliyyəti  başa  düşülür.  Məsələn,  meşədə  bitki  örtüyünün  təsiri  altında 

xüsusi  mikroiqlim  və  ya  mikromühit  yaranır,  bura  açıq  sahəyə  nisbətən 

özünəməxsus  temperatur-rütubətlilik  rejiminə  malik  olur:  qışda  burada 

havanın  temperaturu  bir  neçə  dərəcə  isti,  yayda  isə  sərin  və  rütubətli  olur. 

Ağacın koğuşunda, yuvalarda, mağaralarda da xüsusi mikromühit olur.  

Qarın  altındakı  mikromühiti  xüsusi  qeyd  etmək  lazımdır,  buranın 

mühiti sıfır abiotik təbiətə malikdir. Biotik faktorlar 3  əsas səbəbdən  yara-

nır: 1) qida əlaqəsi; 2) məkan əlaqəsi; 3) reproduktiv əlaqə. Qida əlaqəsi növ 

daxilində sahəyə görə, reproduktiv əlaqələr isə növ daxilində daha çox təsir-

lidir. Unutmaq olmaz ki, biotik  əlaqələrin qanunauyğunluqları təbii sistem-

lərə  aiddir,  onlar  süni  şəraitdə  məcburiyyət  qarşısında  qalıb  pozula  bilər. 

Canlı aləmdə gedən təbii seçmə ilə  ekoloji şərait arasında sıx əlaqə vardır. 

(cədvəl 1.1.) Ada dovşanı populyasiyasını misal göstərmək olar. 

Cədvəl 1.1   

Canlı aləmdə gedən təbii seçmə ilə ekoloji Ģəraitin əlaqəsi 

(Riklefs, 1979, bəzi əlavələr edilməklə) 

 

Ümumi formada 

Konkret misallarda 

1.Populyasiyanın  reproduktiv  imkan-

ları çox böyükdür, lakin populyasianın 

sıxlığı  adətən  müəyyən  səviyyədə 

qalır, ona görə ki, populyasiyada ölüm 

faizi çox yüksəkdir.   

2.Populyasiyada fərdi dəyişkənlik var, 

bu  vəziyyət  fərdlərin  differensial 

yaşama qabiliyyətini yaradır.    

3.Fərdlərin əlmətlərini onların nəsilləri 

irsiyyətə keçirir.   

4.Populyasiyanın  tərkibi  mühitə  uy-

ğunlaşa  bilməyən  fərdlərin  tələf 

olması hesabına dəyişir.  

1.Ada  dovşanı  dünyanı  tutardı  bu 

ona  görə  olmur  ki,  dovşanın  ço-

xunu yırtıcı heyvanlar yeyir.   

2.Dovşanın  bəzi  fərdləri  başqala-

rından  tez  qaçır  ona  görə  də  yırtı-

cılardan qoruna bilir.   

3.Bərk  qaçan  dovşanın  balaları  da 

bərk  qaçıb  onları  yırtıcılardan  qo-

ruyur.   

4.Populyasiyada  olan  dovşanlar 

ümumiliklə valideynlərinə nisbətən 

bərk  qaçır,  ona  görə  populyasiya 

yaşayıb qalır və təkamül edir.  

  

3.

 

 Antropogen  faktorlar  –  insanın  başqa  canlılara  təsir,  bu  da  öz 

növbəsində  iki  qrupa  bölünür:  a)  insanın  digər  canlılara  birbaşa  təsiri; 

məsələn, ov etmək, balıq tutmaq, meşəni qırmaq, bitkiləri mədəniləşdirmək, 

heyvanları  əhliləşdirmək  və  s.  b)  insanın  başqa  canlılara  onların  yaşama 

şəraitini  dəyişməklə  etdiyi  təsir:  canlının  yaşama  şəraitini  dəyişməklə,  ona 

---