M ü n d ə r I c a t

35 

 

                                                      növ 

                                                         ↓                     

                                              Ekoloji-coğrafi tiplər 

                                                         ↓  

                                              Bioloji növmüxtəlifliyi 

                                                         ↓  

                                               Forma və sortlar   

  

 

 N.İ.Vavilov 1935-ci ildə mədəni bitkilərin 8 yaranma mərkəzini təklif 

etdi.  R.M.Jukovski  Avstraliya,  Afrika,  Avropa  –  Sibir,  Şimali  Amerika 

mərkəzlərini əlavə edib. R.Jukovskiyə görə bitkilərin 12 yaranma mərkəzləri 

var. 

 

1. Çin-Yapon mərkəzi                               7.  Aralıq dənizi mərkəzi 

2. İndonezya- Hind-Çin                            8.  Afrika mərkəzi     

3. Avstraliya mərkəzi                                9. Avropa – Sibir mərkəzi  

4. Hindistan mərkəzi                                 10. Orta -Amerika  mərkəzi     

5. Ortaasiya mərkəzi                                 11. Cənubi Amerika  

6. Önasiya mərkəzi                                    12. Şimali Amerika .  

 

N.İ.Vavilov  mədəni  bitkilərin  yaranma  mərkəzlərini  zamana  görə  iki 

qrupa  bölüb:  ilkin  və  ikincili  mərkəzlər.  İlkin  genetik  mərkəzlər  daha  qə-

dimdən  yaranıb,  ikincili  mərkəzlər  sonradan  yaranıb.  Onların  yaranması 

əkinçilik rayonları  arasında  əmtəə mübadiləsi  və  əlaqələrin inkişafı nəticə-

sində baş  verib.  Bu faktorların və  inkişaf  edən  əkinçiliyin  təsiri  altında be-

cərilən bitki növlərinin yeni istehsalat coğrafiyası yaranıb. Mutasiya, növlər 

arasında  çarpazlaşma  nəticəsində  ikincili  yaranma  mərkəzlərində  yeni  for-

maların xüsusilə güclü yaranması prosesi başladı.  

İlkin yaranma mərkəzləri, adətən mədəni bitkilərin yaranma mərkəzlə- 

ri ilə üst-üstə düşür, lakin belə üst-üstə düşmələr olmaya da bilər. Məsələn, 

buğdanın  ilkin  yaranma  mərkəzi  Zafqaziyadır.  Elə  buradaca  həmin  cinsin 

daha çox növləri və növaltıqları vardır. Beləliklə, bu halda yaranma  

 mərkəzi növmüxtəlifliyi mərkəzi ilə üst-üstə düşür.  

N.İ.Vavilovun mədəni bitkilərin   yaranma mərkəzləri  haqda təlimi -  

irsi  dəyişkənlikdə homoloji sıralar qanunu (bitkilərin yaxın növləri bir sıra 

öxşar  irsi  dəyişkənliklərə  məruz  qalırlar)  və  sistematikanın  ekoloji-coğrafi 

prinsipləri başlanğıc materialın yaradılmaında əsas rol oynayır.  

 

1.5.3. Növlərin azalması, səbəb və nəticələri 

Biomüxtəlifliyin azalmasına səbəb ətraf mühitdən ona təsir edən müx-

təlif  amillərdir.  Onlardan  ən  vacibi  öz  həyat  fəaliyyəti  nəticəsində  bir  başa 

---

36 

 

və  dolayı  yolla  təsir  edən  insan  faktorudur  –  antropogen  faktor.  Su  höv-

zələrinin  faunası  ovlanma  nəticəsində  kasadlaşmışdır.  Məsələn,  Xəzərdə, 

Kür və Araz çaylarında, süni sututarlarda, Kür ətrafı çay-dərə göllərində in-

tensiv  balıq  ovu  onların  həm  növ  tərkibinə,  həm  də  ümumi  sayına  ciddi 

zərbə  vurur.  Okeanlarda  nəzarətsiz  ovlanma  nəticəsində  bəzi  balina  növ-

lərinin sayı o qədər azalmışdır ki, çoxları onların məhvini labüd sayır.  

Monokultur  təsərrüfat  –  aznövlü  sistem  özünün  təbii  dayanıqlığını 

itirir  və  insanı  əkinləri  müdafiə  etmək  üçün  daha  çox  qüvvə  və  enerji  sərf 

etməyə məcbur edir: o, torpağı gübrələyir, əkin qatını becərir, alaqlarla mü-

barizə  aparır.  Getdikcə  daha  az  növ  burada  özünə  məskən  tapa  bilir,  be-

cərilən torpaqlar getdikcə daha şox səhranı xatırladır.  

İnsanın  müdaxiləsi  çox  vaxt  təbii  şərait  müxtəlifliyinin  azalmasına 

səbəb  olur.  Məsələn,  sellüloza  sənayesində  istifadə  olunan  ağaclara  daha 

əlverişli  şərait  yaratmaq  üçün bir çox ağac cinslərinin məhv edilməsi  nəti-

cəsində  bircinsləşən  meəşədə  bitki  və  heyvanların  növmüxtəlifliyi    onun 

başlanğıc qrupu ilə müqayisədə kəskin azalır.  

Təbii  məskənlərin  dağılması  çox  vaxt  onun  fraqmentləşməsi  ilə  baş-

layır. Yazda sibir xoruzu cütləşmə yerinə axışır. Cütləşmə yeri üçün lazım 

olan  meşə  sahəsi  5-8  hektrdan  az  olmamalıdır.  Əlverişli  olan  meşə  sahə-

lərinin azalması bu növün sayının azalmasına səbəb olur.   

Azərbaycanda ekosistemlərin fraqmentləşməsi aşağıdakı bir neçə mü-

hüm istiqamətdə gedir: təbii qaz və digər yanacaq növlərinin qıtlığı üzündən 

meşələr  qırılır,  bəzi  qiymətli  növlər  qanunsuz  kəsilir  (palıd,  qoz,  qızılağac 

və  s.),  ağac  massıvlərinin  bir-birindən  ayrılması  və  seyrəlməsi  meşələrin 

təbii  bərpasını  zəiflədir,  torpaqların  eroziyasını  gücləndirir,  heyvanların 

miqrasiya yollarını kəsir və s.   

İnsanın  fəaliyyəti  nəticəsində  istənilən  təbii  amilin  dəyişməsi  ekosis-

temlərin  tarazlığının  mütləq  pozulmasına  səbəb  olur.  Müxtəlif  mənşəli    – 

təbii və antropogen çirklənmələr təbii və aqroekosistemlərin məhvinə, müx-

təlif pozuntulara səbəb olur. Biomüxtəlifliyin vəziyyətinə dair I Milli Məru-

zədə  (2004)  qeyd  edilir  ki,  Abşeron  yarımadasında    10  min  hektar  torpaq 

sahəsi neftlə çirklənmiş və ərazinin bitki müxtəlifliyi üçün təhlükəyə çevril-

mişdir.  XIX  əsrin  sonu  və  XX  əsrin  əvvəllərində  Abşeronda  neft  buruqla-

rından  fantan  vuran  xam  neft  dərələrdə  süni  ―neft  göllərinə‖  axıdılır  və 

sonra çəlləklərə doldurulmaq üçün limana daşınırdı. Bu isə mazutun torpağa 

hopmasına  və  müvafiq  qrupların  yaşayış  mühitindən  məhrum  olmasıyla 

nəticələnirdi.  

Nüvə parçalanması  məhsulu  olan süni radionuklidlər – Stronsium-90 

və  Sezium-137  növlərin  məhv  olmasına  səbəb  olan  faktorlardan  ən  güclü-

südür. Mühitdə pH-ın qiyməti 7-8-dən aşağı olanda turş mühit yaranır, bu da 

---