M ü n d ə r I c a t

29 

 

dələr ən gözlənilməz nəticələr verə bilər. Bu qanun təbiətlə qarşılıqlı təsirdə 

son dərəcə ehtiyatlı oımağa çağırır. Adamın bədənində ürəyin yerini bilmə-

dən  cərrahlıq  etmək  mümkün  olmadığı  kimi,  təbiəti  bilmədən  də  onu 

dəyişmək mümkün deyil. 

Dördüncü  qanun:  hər  şey  üçün  ödəmək  lazımdır  –  heç  nə  havayı 

verilmir. Bu qanun insan ilə biosfer arasındakı qarşılıqlı əlaqəni əks etdirir. 

İnsanın təbiətdən götürdüyü hər şeyin gec - tez əvəzi çıxmalıdır. Həqiqətən 

də maddələrin qlobal ekoloji dövranı qapalı xarakter daşıyır. Belə ki, qlobal 

ekosistem  vahid  bütövdür,  onun  çərçivəsi  daxilində  heç  nə  udula  və  itirilə 

bilməz.  Kommonerin  yazdığı  kimi  bu  venselə  görə  ödəmədən  qaçmaq 

olmaz, o yalnız gecikə bilər. 

Öyrənilən  qanuna  görə  istənilən  texnoloji  proses  ekosisteminin  hər 

hansı həlqəsinin pozulmasına səbəb olmamalıdır.  Əgər pozulma baş  versə 

kənarlaşdırılmalıdır.  Ekosistemdə  pozulmaların  ən  çox  sayı  elə  istehsala 

gətirib  çıxarır  ki,  hansı  ki,  yüksək  qapalılıq  dərəcəsinə  malikdir.  Oxşar  

istehsalatlarda  tullantıları  miniumuma  çatdırırlar.  Material    axını  isə  təbii 

sistemlərdəki qapalı maddələr dövranına yaxınlaşdırılır. 

  

1.3.3. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu  

Su  canlı  orqanizmlərin  faliyyətində  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  O, 

biokimyəvi reaksiyalar üçün əsas mühit, protoplazmanın vacib tərkib hissə-

sidir.  Orqanizmin  mühitlə  su  mübadiləsi  bir-birinə  əks  olan  iki  prosesdən 

ibarətdir: orqanizmə suyun daxil olması və onun ətraf mühitə verilməsi. Su 

mübadiləsində  suyun  yalnız  5%-i  fotosintezə,  qalanı  isə  buxarlanmanın 

kompensasiyasına və turqorun saxlanmasıına sərf olunur.  

Bitkilər suya olan tələbatına görə bir neçə qrupa bölünür: hiqrofitlər 

–  olduqca  rütubətli  torpaqlarda  bitənlər,  hidrofitlər  –  bütün  həyatını  suda 

yaşayanlar, reofitlər – iti axan çaylarda bitənlər, mezofitlər – orta dərəcədə 

rütubət sevənlər, kserofitlər – rütubətə az tələkar olanlar. Kserofitlər aşağı-

dakı ekoloji-fizioloji  qrupları əhatə edirlər: sukkulentlər - ətli yarpağı və ya 

gövdəsi  olan,  istiyə  davamlı,  lakin  susuzluğa  dözümsüz  bitkilər.  Hemik-

serofitlər  –  kök  sistemi  qrunt  suyuna  çatan,  quraqlığa  davamlı,  lakin  uzun 

müddət susuzluğa dözməyən, tarnspirasiya və maddələr mübadiləsi  intensiv 

gedən bitkilər.  

Evkserofitlər – kök sistemi yaxşı budaqlanan, lakin çox dərinə getmə-

yən, susuzluğa və istiyə davamlı, maddələr mübadiləsi yavaş gedən bitkilər, 

məs. yovşan.    

Noykilokserofitlər – su çatışmadıqda anabioz hala keçən, lakin tənəf-

füs tam mühafizə olduğu üçün hüceyrə strukturu pozulmayan bitkilər.  

Sklerofitlər – morfoloji əlamətlərinə və su balansı saxlamaq prinsipinə 

---

30 

 

 görə sukkulentlərə ziddir. Sklerofitlər dehidrotasiyaya qarşı möhkəm toxu-

malarının  olması  ilə  seçilur.  Onlar  25%  su  itirdikdə  belə  heç  bir  pataloji 

nəticəyə məruz qalmır.  

Halofitlər  –  duzlu  şəraitdə    bitən,  xlorlu,  kükürdlü  duzlarla  döymuş 

torpaq  məhlulundan  istifadə  etməyə  uyğunlaşan  bitkilərdir.  Suya  olan 

tələbatına görə heyvanlar hiqrofillərə və kserofillərə ayrılırlar.  

Dünya  okenının  ekoloji  zonaları  su  qatı  –  pelagial  və  suyun  dibi  – 

bental  hissədən ibarətdir. Dərinlikdən asılı  olaraq bental  –  litoral,  batial  və 

abissal zonaya bölünür. Litoral zona suyun daim hərəkətli hissəsidir, 50 sm 

–dən 200 m -ə qədər  dəyişən sahilboyu ekoloji zonadır.  Abissal sahə okean 

dibinin 2500 m -dən dərin olan sahəsidir. 6000-7000 m-ə qədər ola bilər. Bu 

sahə  daim  qaranlıq  olub,  temperatur  aşağı  və  sabit,  yüksək  təzyiq  altında 

olur.  Abissalın  bitkisi  bəzi  bakteriyalardan  və  bir  neçə  növ  saprofit  yo-

sunlardan ibarətdir, heyvanları ya gözsüzdür, ya da böyük gözlərə malikdir. 

Bir çox orqanizmlər özlərindən işıq verirlər. Okean dibinin bütün sakinləri 

bentos adlanır. 

 

1.4.    Demekologiya - populyasiyaların  ekologiyası 

 

1.4.1. Populyasiya termini 

Elmə  1903-cü  ildə  Danimarka  alimi  V.İohansen  tərəfindən  gətirilib. 

O, genetik cəhətdən müxtəlif olan, eyni növə məxsus fərdlərin cəmini qrup-

laşdırmaq üçün bu termindən istifadə edib. Sonralar bu anlayışdan müəyyən 

 ərazini tutan növün tərkibini xarakterizə etmək üçün istifadə olundu.  

B.A.Bıkovun fikrincə (fransızcadan ―popylation‖ - sakin) populyasiya  

-  öz-özünü  yaradan, sərbəst  cütləşmə  yolu  ilə müəyyən saya malik  olan və 

coğrafi  ərazidə  yaşayan,  müxtəlif  mexenizmlərlə  təcrid  olunan  eyni  növ 

daxilində fərdlər qrupudur. Məhz populyasiyalarda yenidənqurma baş verir, 

sonra bütün  biosenozlara  yayılır. Q.A.Novikov  populyasiyanın daha  ətraflı 

izahını verib. Onun fikrincə ekoloji populyasiya – təbii və ya insanların tə-

sirindən  yaranan,  ümumi  birləşmiş,  az  və  ya  çox  ərazi  tutan,  genetik 

qohumluğu olan bir və ya bir neçə biogeosenoza məxsus olan növün fərd-

lərinin cəmidir.   

Populyasiyanın  təsnifatı.  Populyasiyalar  fərqli  göstəricilərə  görə 

müxtəlif  keyfiyyətli  ola  bilər:  çoxalma  üsuluna  görə,  morfoloji,  fizioloji, 

davranışa,  ölçülərinə  və  s.  Q.X.Şapoşnikov  onların  daha  tam  təsnifatını 

verib:  çoxalma  üsuluna  görə  -  panmiktik,  klonal,  klonal-panmiktik  popul-

yasiyalar;  sərbəst  çoxalma  və  sərbəst  təkamülünə  görə  -  permanent  (sər-

bəst,  yarımsərbəst)  və  temporal  (müəyyən  vaxta  qədər  asılı  olan)  popul-

yasiyalar; quruluşuna görə - eynicinsli populyasiyalar; yaşama şəraitinə və 

---