M ü n d ə r I c a t

27 

 

Bitkilər  aşağı  temperatura  morfoloji  cəhətdən  uyğunlaşaraq  həyati 

formalar yaradırlar. Məsələn, epifitlər –  ayrı bitkinin üzərində bitərək kökü 

olmur;  fanerofitlər  -  tumurcuqları  qarın  səthində  qalır  və  pulcuqlu  örtüklə 

mühafizə  olunurlar;  kriptofitlər  –çoxillik  ot  bitkiləri  olub,  bərpa  tumur-

cuqları kökümsovlarda, kök yumrularında, soğanaqlarda  yerləşir və  torpa-

ğın altında olur (geofitlər);  terofitlər – birillik bitkilər, əlverişsiz mövsümün 

başlanğıcında məhv olur, onların yalnız toxum və sporları qalır.  

Heyvanların  həyatında  fizioloji  adaptasiya    daha  böyük  rol  oynayır. 

Onlardan ən sadəsi akklimatizasiya – iqlimə uyğunlaşmadır.  İqlimə uyğun-

laşmanı mədəni bitkilər və heyvanlar arasında aparanda süni iqlimə uyğun-

laşma,  yabanı  bitki  və  vəhşi  heyvanlar  arasında  apardıqda  təbii  iqlimə  uy-

ğunlaşma  hesab  olunur.  Soyuqdan  qorunmaq  üçün  daha  radikal  mühafizə 

formaları  mövcuddur:  qışlama  –  bədən  temperaturunu  sıfıra  çatdırmaqla, 

metabolizmi və bununla da qida maddələrindən istifadəni dayandırır.  

Heyvanlar bədən temperaturunu 3 mexanizmlə nizamlayırlar: 

1.

 

Kimyəvi  mexanizm  -  bədəndə  enerji  istehsalı  fəaliyyətini  dəyiş-

məklə. 

2.

 

Fiziki mexanizm - anatomik və morfoloji uyğunlaşmalar qazan- 

maqla:  piy  ehtiyyatı,  dəri  törəmələri,  qan-damar  sisteminin  təkminləşməsi, 

tər ifrazatı. 

3.

 

Ekoloji-etoloji  mexanizm,  yəni  həyat  tərzini  və  davranışını  də-

yişməklə bədən temperaturunun nizamlanması. Bu mexanizmə heyvanların 

miqrasiyası,  qış  yuxusuna  getməsi,  əlverişlı  sığınacaq  yeri  seçməsi  və  s. 

davranışları daxildır.  

Torpağın  və  havanın  temperaturunun  sutkalıq  dəyişməsi  də  hey-

vanların gün ərzində fəallığına təsir edir.  

Berqman  qaydası  -  eyni  növə  məxsus  olan  heyvanlar  şimalda  iri, 

cənubda isə kiçik olurlar. Şimalda kütlənin çoxalması bədənin nisbi səthini 

azaldır.  Səthin  azlığı  bədəndən  çıxan  istini  azaldır  –  şimalda  belə  yaxşıdır.  

Səthin çox olması bədəni artıq istidən azad edir – cənubda belə yaxşıdır. 

Allen  qaydası  – şimaldan cənuba  getdikcə heyvanların  ətrafları, qul-

aqları,  quyruqları,  dimdiyi  uzun  olur,  bu  da  bədənin  nisbi  səthini  artırıb, 

heyvanı artıq istidən azad edir. Ekvatordan qütblərə getdikcə növlərin azal-

ması da əsasən temperatur və iqlim ilə əlaqədardır.   

Kommoner qanunları – 1970-ci illərdə V.Kommoner təbii kompleks-

lərin dinamik inkişafına dair qanunların hamısını ümumiləşdirib, bir-biri ilə 

əlaqəli  4 əsas ekoloji qanun verimişdir: 

Hamı  hər  şey  ilə  qarşılıqlı  əlaqədədir.  İnsanın  maddi  və  mənəvi 

ehtiyacları  təbii  sərvətlərlə  bağlı  olduğu  üçün  təbii  komplekslərin  dəyişil-

məsi onlardan istifadə edən adamların da  həyatına təsir  edir.  Hər hansı bir 

---

28 

 

 sistem onu əhatə edən sistemərin hesabına inkişaf edir.  

Ətraf  mühitlə  harmoniya  təşkil  edən  istehsal  və  tələbatlar  ekologiya 

qanunlarına  əsaslanmalıdır.  Bu  qanunlar  məşhur  ekoloq  B.Kommoner 

(1970-1974-cü illərdə) tərəfindən formalaşdırılmışdır. 

Birinci  qanuna  görə  hamı  hər  şeylə  əlaqəlidir.  Bütün  ekosistemlər 

qarşılıqlı münasibətdə və qarşılıqlı tarazlıqdadır. Ekosistemin  hər hansı bir 

həlqəsində  müəyyən  dəyişkənlik  dinamik  özünənəzarət  xüsusiyyətinə  görə 

bütövlükdə  stabilləşir.  Həddən  artıq  kənarlaşmada  ekosistemin  dağılması 

baş verir. Yol verilən kənarlaşmalar sistemin mürəkkəbliyi və onun genetik 

parametrləri  ilə    təyin  olunur  (həlqəvi  dövriyyənin  sürəti,  müxtəlif  sistemə 

aid olan populyasiyaların metabolizminin sürəti və s.).  Ayrı-ayrı həlqələrin 

dağılması  ekosistemin  sadələşməsinə  gətirir  və  onların  daha  çox  ―yara-

lanmasına‖ səbəb olur. Suda O

2

 mübadiləsinin pozulması ekosistemin dağıl-

ması  illystrasiyasına  xidmət  edir,  evtroflaşmaya  səbəb  olur.  Suya  atılan 

çirkləndirici  maddələrin  hesabına.  Qida  maddələri  yosunların  böyüməsinə 

stimul  verir,  qalın  yaşam  fotosintezi  demək  olar  ki,  pisləşdirir.  Ölən  yo-

sunların miqdarı artır və suda olan bütün O

2

 onların pozulmasına səbəb olur, 

bu  da  yosunları  parçalayan  bakteriyaların  ölümünə  səbəb  olur  hansı  ki,             

O

2

-siz yaşaya bilmirlər. 

İkinci  qanuna  görə  hansı  harada  getməlidir.  Bu  qanunda  canlı 

sistemlərin inkişafından, o cümlədən bütün  hərəkətlərin səbəb və  nəticələri 

arasındakı əlaqələrdən bəhs edilir. Tamam təcrid edilmiş heç bir inkişaf ola 

bilməz.  Təbiətdə bir orqanizmin həyat fəaliyyəti məhsulları başqaları üçün 

― xammal‖ kimi xidmət edir. Texnoloji tullantılar çox vaxt qeyd olunmurlar 

həddən artıq həcmə malik olduqları üçün və ya təbii ekoloji sistemlərə  yad 

olduqları üçün, onları çirkləndirir. Çirkləndirici maddələrin sonrakı yolu ən 

qeyri  adi  ola  bilər.  Məsələn,  bir  çox  kimyəvi  təşkilatların  tullantılarının 

tərkibində  olan  Pb  su  baseynlərinə  düşür  və  bakteriyaların  təsirindən  suda 

asan həll olan CH

3 

– Pb -a çevrilir.  Pb suda balığın bədəninə daxil olur. Ba-

lıqdan  onunla  qidalanan  insana  keçir  və  onda  toplanır,  beləki,  Pb  metaba-

lizmdə  iştirak  etmir.  Ətraf  mühitə  daxil  olan  istehsal  və  sənaye  tullantıları 

izsiz itmir. 

Üçüncü  qanun:  təbiət  yaxşı  “bilir”.  Təbiət  sistemlərinin  istənilən 

böyük dəyişkənliyi onun üçün zərərlidir, ya da bu sistem müqayisə olunmaz 

dərəcədə uzunmüddətli təkamül keçdi,  sivilizasiyanın inkişaf dövrü  ən incə 

mexanizm səviyyəsinə qədər kamilləşdi, hansı ki, hər bir detalı təbiətdə əvəz 

olunmaz rol oynayır. Təbiətdə istənilən üzvi sivilizasiya üçün orqanizmlərin 

hazırladığı  fermentlər  var,  hansı  ki,  onu  parçalaya    bilər.  İnsanların  sintez 

etdiyi çoxlu maddələr var ki, onlar təbiilərdən çox fərqlənir. Təbii şəraitdə 

onlar parçalanır və təbiətdə toplanırlar. Canlı orqanizmə düşdükdə bu mad-

---