M ü n d ə r I c a t

33 

 

Növ zənginliyinin müxtəlif qradientlərini  (coğrafi enlik, mütləq hün-

dürlük,  su  hövzələrində  dərinlik,  suksessiya,  növlərin  fiziki  ölçüləri  və  s.) 

fərqləndirmək olar. Onların biomüxtəlifliyin səviyyəsinə təsiri geniş araşdır-

malar mövzusudur.   

Orqanizmdən  aşağı  səviyyə  (genetika  –  populyasiya,  fərd,  xromo-

sonlar,  genlər, nukleotidlər), orqanizm  səviyyəsi  (sistematika  –  aləm,  şöbə, 

tip,  sinif,  sıra,  dəstə,  fəsilə,  cins,  növ,  növaltı,  populyasiya,  fərd)  və  orqa-

nizmdən  yüksək  səviyyə  (ekologiya  –  biosfer,  biocoğrafi  vilayət,  biom, 

landşaft, ekosistem, biotik qrup, populyasiya).   

Növlərin  ümumi  sayını  qiymətləndirməyə  ehtiyatla  yanaşmaq  lazım-

dır.  K.Linneyin  dövründə  11  min,  indi  isə  2  mln-a  qədər  növ  müxtəlifliyi 

mövcuddur. Alimlər daima heyvan, bitki və mikroorqanizmlərin yeni növü-

nü təsvir edib, ad verirlər. Təqribi hesablamalara görə, bitki növlərinin ümu-

mi sayı 500 mindən çoxdur. Bunlardan 50 minə qədəri itmək təhlükəsi altın-

dadır. O da məlumdur ki, heyvan növlərinin sayı, bitki, göbələk və bakteriya 

növlərinin sayından dəfələrlə çoxdur. Həşaratlar ümumi heyvan növlərində 

ən çox saya məxsusdur. 1500000-ə yaxın heyvan növündən 1400000-i həşa-

ratlardır. Azərbaycanda 4500-dən artıq bitki növü məlumdur.  

Növün hər bir fərdi onun xarakterik əlamətlərinin mənbəyi olan genlə-

rə malikdir. Bakteriyanın DNT- də gen sayı 1000 -ə, göbələklərdə 10000-ə, 

ali bitkilərdə 400000-ə yaxındır. Bir çox çiçəkli bitkilərin və heyvanların ali 

taksonlarının  genlərinin  sayı  xüsusilə  böyükdür.  İnsan  DNT-si  30  min 

gendən ibarətdir.  

1.

 

Genetik müxtəliflik, başqa sözlə, genotipi heteroziqotluq, polimor-

fizm  və  təbii  populyasiyalarda  uyğunlaşmanın  vacibliyindən  doğan  geno-

tipik dəyişkənliklər orqanizmlərin populyasiya daxili  və populyasiyalar ara-

sı irsən keçən müxtəliflikləri ilə ifadə olunmuşdur. Orqanizmlərin varlığına 

DNT  səviyyəsində  müdaxilə  müxtəlif  fəsadlar  verir.  Transgen  məhsulların 

tərkibində təsadüf edilən qeyri-ənənəvi zülallar insanlarda müxtəlif növ ağır 

allergiya hadisələrinə səbəb olur. Müəyyən bir əlaməti daşıyan gen dəyişdi-

rildikdən  sonra  orqanizmdə  digər  əlamətlərin  kəskin  dəyişmələri  baş  verə 

bilir ki, bunlar da daha çox immun sistemi ilə bağlıdır.     

2000-ci  ildə  qəbul  olunmuş,  dünyada  2003-cü  ildə  qüvvəyə  minmiş  

(Azərbaycanda  2005-ci  ildən)  Biotəhlükəsizliyə  dair  Kartaxen  Protokoluna 

görə,  hər  bir  ölkə,  şəxs,  satışda  olan  malın  mənşəyi,  o  cümlədən  transgen 

olması barədə müfəssəl məlumat almaq hüququna malikdir. Transgen bitki 

sortları  və  heyvan  cinslərində  baş  verən,  lakin  təbiət  tərəfindən  nəzarət 

edilməyən  dəyişkənliklərin  törədə  biləcəyi  təhkükələri  yadda  saxlamaq 

lazımdır.  

 

---

34 

 

1.5.2. Növ müxtəlifliyinin qanunauyğunluqları 

I qanunauyğunluq - ixtiyari qrupda nadir növlərin sayı çox, çoxsaylı 

fərdə  malik  adi  növlərin  sayı  az  olur.  Ekoistemdə  fərdlər  sayı  çox  olan 

növlər  dominant  olurl  və  ekosistemə  müəyyənləşdirici  təsir  göstərirlər. 

Bunlar  edifikar  növlər  adlanırlar  (latınca  edifikator  –  qurucu  deməkdir). 

Məsələn, şərq palıdı, şabalıdyarpaq palıd, ağyarpaq qovaq meşələrdə; qırtıc, 

topalotu dağ çəmənlərində; yovşan yarımsəhralarda edifikatorlardır.   

II  qanunauyğunluq  -  daha  məhsuldar  mühit  daha  çox  növ  sayının 

birgə  mövcudluğunu  təmin  edə  bilir.  Mühitin  məhsuldarlığı  yaşayış 

məskənində  növ  sayının  artımına  əsaslı  təsir  göstərir.  Məhsudar  yaşayış 

yerlərində  seçim  genişdir  və  buna  görə  də  burada  ixtisaslaşma  imkanı  da 

çoxdur. Bu isə daha çox növ sayının mövcud olmasına imkan yaradır.  

III  qanunauyğunluq  –  növ  zənginliyi  yüksək  olan  qruplar  daha 

sabitdir.  

IV  qanunauyğunluq  –  seçici  yırtıcılıq  növ  müxtəlifliyini  artırır. 

İntensiv  otarılma  və  ya  fəal  yırtıcılıq  otların  və  müvafiq  heyvanların 

müxtəlifliyini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Məsələn, ABŞ-ın Atlantik sahil-

lərindəki qayalı şelfdə dəniz ulduzu dəniz molyuskları ilə qidalanır, nəticədə 

molyuskdan  azad  olan  sahə  yaranır,  bu  da  molyuskla  rəqabətə  tab  gətir-

məyən onurğasızlar üçün məkandır.  

V  qanunauyğunluq  –  nadir  növlərin  sayı  və  ona  müvafiq  olaraq, 

qrupun növ müxtəlifliyi streslərin  təsiri ilə azalır. Stresin güclü əlverişsiz 

xarici  amillərin  təsiri  altında  olan  ekosistemdə  nadir  növlərin  sayı  azalır, 

stresə  davamlı  növlərin  say  miqdarı  isə  artır,  dominantlığı  güclənir.   

Nəticədə  stresə  uğramış  ekosistem  üçün  növ  tərkibinin  kasadlığı  səciyyəvi 

xüsusiyyətə  çevrilir.  Mühitin  hər  hansı  pozulması,  o  cümlədən  çirklənmə 

stres mənbəyi kimi çıxış edir.  

Növlərin  introduksiyası  –  bioloji  növün  arealından  kənara  buraxıl-

masına deyilir. Reintroduksiya – növün əvvəllər olub, sonradan yox olduğu 

rayona  yenidən gətirilməsi. Akklimatizasiya – introduksiya olunmuş növün 

yeni  rayondakı  ekoloji  şəraitə  uyğunlaşaraq  nəsil  verməklə  stabil  popul-

yasiya  yaratmasıdır. Belə növün fərdlərinin kifayət qədər çoxlıb, təsərrüfat 

əhəmiyyətinə malik olması naturalizasiya adlanır.    

Ekoloji  –  coğrafi  sistematika.  Növ  daxilində  fərdlərin  bioloji  xassə-

lərinə  görə  fərqlənməsi  ekotip  adlanır.  Ekotip  –  verilmiş  növün  nisbətən 

irsən  davamlı  formasıdır.  Ekologiya  bitkilərin  üç  vacib  ekotipini  müəyyən 

etdi:  kserofit, hiqrofit  və  mezofit. Mədəni  bitkilərin ekoloji  –  coğrafi siste-

matikasının banisi N.İ.Vavilovdur. O, mədəni bitkilərin növdaxili sistemati-

kasını təklif edib:   

                                                          

---