M ü n d ə r I c a t

37 

 

setonövlərin məhvini labüdləşdirir. Su hövzələrində turş mühitin olması su 

ekosistemlərinin məhsuldarlığını kəskin azaldır. Turş yağışlar göllərin məh-

vi  ilə  yanaşı  meşələrin  aşınmasına  da  səbəb  olur.  Bu  yağıntılar  digər  çirk-

ləndiricilərlə birlikdə meşə ekosistemi üçün stress yaradır.  

Nəzarətsiz  və  qaydasız  urbanizasiya  prosesində  düşünülməmiş  regio-

nal  ərazi  planlaşdırılması  nəticəsində  çox  miqdarda  növlərin  məskunlaşma 

mühiti  pozulmuşdur.  Meşə  zolaqları  və  təbii  landşaftlar  böyük  sürətlə  öz 

yerlərini yeni yaşayış yerlərinə, ticarət mərkəzlərinə, sənaye müəssisələrinə, 

avtodayanacaqlara  və  s.  verir.  Bu  işlər  adətən  plansız  baş  verir  və  tənzim-

lənmir.  

XIX  əsrin  sonunda  biomüxtəlifliyin  itirilməsinin  başlıca  səbəbi  iqlim 

dəyişməsi olacaqdır. İqlimin gələcək dəyişilməsi yad növlərin yayılması  və 

torpaqdan istifadə  edilməsində baş verən dəyişikliklərlə yanaşı, bəzi növlə-

rin  miqrasiya  imkanlarını  məhdudlaşdıracaq  və  onların  nəslinin  kökünün 

kəsilməsini sürətləndirəcək.   

İqlim  dəyişkənliklərinin  biomüxtəlifliyə  təsiri  Bioloji  Müxtəlifliyə 

dair Konvensiyanın üzvlərini çox narahat edir. Bununla yanaşı, iqlim dəyiş-

kənliklərinin  nəticələrini  yumşaltmaqla  onlara  uyğunlaşmaq  imkanları  hələ 

də mövcuddur. Eyni zamanda müəyyən tədbirlər sayəsində biomüxtəlifliyin 

mühafizəsini yaxşılaşdırmaq olar.  

Atmosferdə  su  buxarları,  karbon  iki  oksid  və  metan  kimi  qazlar 

planetdə istixana effekti yaradır.  Bunun da nəticəsində troposferdə havanın 

temperaturunun  hətta  çox  cüzi  yüksəlməsi  özü  ilə  bərabər  digər  çoxsaylı 

dəyişikliklər  törədir.    Hazırda  atmosferdə  havanın  temperaturunun  hər  1

0

C 

yüksəlməsi ilə Alyaskada iynəyarpaqlı meşələr yerini şimala doğru təqribən 

100 km məsafədə dəyişir.  

Növlərin  temperaturun  yüksəlməsi  hesabına  yüksək  dağ  rayonlarına 

doğru yerdəyişmə imkanları çox məhduddur.  Bu xüsusən endemik növlərin 

məskunlaşdığı  dağ  ekosistemlərinə  aiddir.  İqlim  dəyişməsi  dağ  ekosistem-

lərindəki alp növlərini öz yerlərini dəyişməyə məcbur edir və bəzən növlərin 

itməsinə  gətirib  çıxarır.  Məsələn,  Alp  dağlarında  bəzi  bitki  növləri  hər  10 

ildə zirvəyə doğru 1- 4 m miqrasiya etmiş,  əvvəllər zirvədə olan növlər isə 

itmişdir.     

Əhalinin sayca sürətlə artması insanları ənənəvi əkinçilikdən intensiv  

əkinçiliyə keçməyə məcbur etmişdir. Hazırda 15-ə yaxın bitki və 8 heyvan 

növü insanların ərzaq məhsullarına olan tələbatının əsas hissəsini təmin edir. 

Dəyişən  iqlimə,  zərərvericilərə,  xəstəliklərə,  mürəkkəb  becərmə  şəraitinə 

qarşı  davamlı  yeni  sortların  seleksiyası  üçün  ərzaq  və  kənd  təsərrüfatı  bit-

kilərinin  yabanı  əcdadlarından  istifadə  etmək  olar.  Təəssüf  ki,  əsas  ərzaq 

bitkilərinin yabanı növlərinin əksəriyyəti itmək təhlükəsi altındadır.  

---

38 

 

1.5.4Adventiv növlər ekosistemi dağıdır  

İnsan fəaliyyəti nəticəsində bəzi bitki və heyvan növlərinin təbii qrup-

lara  gətirilməsi,  müəyyən  mənada  ―bioloji  çirklənmə‖dir.  Bir  sıra  hallarda 

belə çirklənmələrin nəticələri digər antropogen çirkləndiricilərin mənfi nəti-

cələrini əhəmiyyətli dərəcədə ötüb keçir.   

Adventivlərin  yerli  flora  və  faunaya  vurduğu  ziyana  misal  olaraq, 

Avstraliya  materikinə  dovşanların,  Avropa  tülkülərinin,  Missisipi  qurba-

ğalarının  gətirilməsini  göstərmək  olar.  Bu  heyvanların  hər  biri  təbii  düş-

mənlərinin  yerli  faunada  olmaması  səbəbindən  hədsiz  artmış  və  canlı  aləm 

üçün təhlükə yaratmışlar.  

Ambroziya,  sarı  sarmaşıq,  sürünən  kərkə,  tikanlı  quşüzümü  kimi  ad-

ventiv alaq otları kənardan floraya düşmüşdür və yerli növləri sıxışdırır.  

Məməlilərdən  Amerika  yenotu  iqlimləşdirilmiş  aqressiv  növdür.  İlk 

dəfə  1941-ci  ildə bu heyvanın  10 erkəyi,  11 dişisi   gətirilib  İsmayıllı rayo-

nunun  ərazisinə  buraxılmışdır.  Sonra  heyvanlar  Böyük  Qafqaz  və  Talış 

dağlarının  meşə  ekosistemlərinə  yayılmışlar.  İntensiv  ovlanmasına  baxma-

yaraq,  yenotlar ov heyvanlarının müxtəlifliinə böyük ziyan vurur və Azər-

baycanda  ziyanverici  növ  hesab  olunur.  Onun  ilboyu  ovlanmasına  icazə 

verilir.  

Təbii  patogen  növlər.  Azərbaycanın  ərazisində  bir  sıra  təhlükəli 

bitkilərin virus mənşəli xəstəlikləri meşələrə və kənd təsərrüfatına külli miq-

darda  ziyan  vura  bilər.  Xəstəliklərin  bəziləri  vəhşi  təbiətdə  təbii  infeksiya 

ocağına malikdir. Məsələn, quduzluq – bütün növ heyvanlara yoluxması ilə 

səşiyyələnir  və  mərkəzi  sinir  sistemini  sıradan  çıxarıb,  ölümlə  nəticələnir. 

Miksomisetlərin  parazit  və  patogen  nümayəndələrinin  əksəriyyətinə  həm 

faydalı yabanı, həm də mədəni bitkilər üzərində rast gəlmək olur.  

Bütün  parazit  qurdlar  müvafiq  şəraitdə  patogen  ola  bilər.  Azərbay-

canda bir neçə qurd tiplərinin nümayəndələri tapılıb. Biomüxtəlifliyin vəziy-

yətinə dair I Milli Məruzədə qeyd edildiyi kimi, Azrbaycanda  yastı qurdlar 

tipindən 4000 növ, ilkboşluqlular tipindən isə 789 növ deydə alınmışdır.  

Nadir və kökü kəsilməkdə olan növlər. Bitki və heyvan növləri məruz 

qaldıqları bir sıra antropogen mənşəli təhlükələrin səviyyəsindən və xarakte-

rindən,  eləcə  də  mühafizəsinin  prioritetlik  dərəcəsindən  asılı  olaraq  aşağı-

dakı dörd kateqoriyaya bölünür:  1.İtməkdə olan – xilasları xüsusi mühafizə 

tədbirləri tələb edən, ciddi itmək təhlükəsi altında olan növlər. 2. Azalmaq-

da  olan  –  saylarının  azalması  sürətlə  davam  edən,  yaxın  gələcəkdə  I 

kateqoriyaya keçə bilən növlər.  3. Nadir – hələlik məhv olma təhlükəsi al-

tında olmayan, lakin getdikcə daha az sayda və ya daha məhdud ərazilərdə 

rast gəlinən və kifayət qədər böyük itmə riski altında olan növlər; 4. Yüksək 

diqqət  tələb  edən  -  1-3  kateqoriyaya  aid  olmayan,  amma  xüsusi  diqqətə 

---