M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu - ekoloji ikiləşmə (surətini çıxarma) prinsipidir.
55
həşaratlar əvəz edirlər. Bu - ekoloji ikiləşmə (surətini çıxarma) prinsipidir. Trofik zəncir üzrə enerji daşınarkən enerji itirilməsi və metabolizmin fərdlərin ölçüsü ilə bağlı olması kimi faktorlardan asılı olması nəticəsində, hər bir ekosistem müəyyən trofik struktura malikdir. Onu ekoloji piramida kimi təsəvvür etmək olar. Əgər qəbul etsək ki, canlının bədəninə onun qəbul etdiyi qidanın enerjisinin orta hesabla 10%-i daxil olur, onda 1 t bitki kütlə- sindən 100 kq otyeyən heyvanın kütləsi yarana bilər, sonuncunun hesabına isə 10 kq yırtıcı kütləsi yarana bilər.
1.8.1. Biogeosenoz anlayışını elmə ilk dəfə 1942-ci ildə akademik V.N.Sukaçev daxil etmişdir O, yazır ki, biogeosenoz Yer səthində müəyyən ərazidəki oxşar təbii hadisələrin (atmosfer, dağ suxurları, torpaq, bitki, heyvan, mikroorqanizm və hidroloji şərait) cəmi olub, onun komponentləri daxili ziddiyyətli vəhdət təşkil edən qarşılıqlı əlaqələrlə öz aralarında və ətraf mühitlə maddə və enerji mübadiləsinin xüsusi tipinə əsasən birləşirlər, daimi hərəkət və inkişaf edirlər. Ekosistem konsepsiyası ilə paralel olaraq biogeosenoz konsepsiyası da inkişaf edir. Ekosistem və biogeosenoz – mahiyyətcə bir-birinə yaxındır, lakin sinonim deyil. Əgər ekosistem istənilən səviyyədə (həm quruda, həm də suda) maddələr dövranını təmin edirsə, biogeosenozda yalnız qurunun fitosenozlarla əhatə olunmuş konkret ərazilərində baş verir. Biogeosenozun təyinatı altına ekosistem düşmür, belə ki, ona bu təyinatın bəzi əlamətləri (məsələn, ərazi məhdudiyyətləri) xarakterik deyil. Əksinə ekosistem bir neçə biogeosenozu əhatə edə bilər, başqa sözlə desək, ―ekosistem‖ anlayışı ―biogeosenoz‖ anlayışından geniş məvhumdur. Belə- liklə, istənilən biogeosenoz ekoloji sistemdir, lakin hər ekosistem biogeo- senoz hesab oluna bilməz. Biogeosenozlar dəqiq sərhədləri olan yerüstü formalaşmalardır. Biogeosenozu öyrənən biogeosenologiya elmi Yer səthinə qonşuluq edən biogeosenozlar şəbəkəsi kimi baxır, dağ suxurları, relyef, torpağın xassəsi, bitkilər, heyvanlar, mikroorqanizmlər, eləcə də maddələrin miqra- siyası ilə onların öz aralarındakı əlaqədən asılı olaraq, landşaftın konkret şəraitində onların funksiyalaşmasını öyrənir. Hər iki konsepsiya – ekosistem və biogeosenoz – biosenoz və onları əhatə edən qeyri-üzvi mühitin müxtəlif aspektlərdən və müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən funksional əlaqələrinə bax- mağa imkan verərək, bir-birini tamamlayır və zənginləşdirir. 56
Fitosenoz biogeosenozun struktur elementlərinin və onun törəmələri- nin məkanca yerləşməsinin struktur əsasıdır. Biogeosenozun bir neçə əsas əlamətini dərindən dərk etmək vacibdir. 1.
Biogeosenozun Yer səthində müəyyən sahə (ərazi) ilə əlaqəsi, yəni onun bioxoroloji kateqoriyası. Yer kürəsinin biocoğrafi vilayətləri: 1– holar- ktika vilayəti, 2–neotropika vilayəti, 3–efiopiya vilayəti, 4– indomalay vilayəti, 5–avstraliya vilayəti, 6– polineziya vilayəti, 7– antarktika vilayəti. Biocoğrafi vilayətlərin hər birini təkraredilməz ekosistemlər səciyyələndirir. 2.
Biogeosenozun tərkibinin canlı hissədən, yəni bitki, heyvan və mikroorqanizmlərdən, cansızdan (dağ suxurları) və biokos hissədən, yəni torpaqdan ibarət olması. Yer kürəsinin quru ərazisində bitki örtüyünə görə əsas formasiyalar: tundura, mülayim meşə, çöllər, buzlaqlar, tayqa, seyrək meşə, ekvator meşəsi, savanna, səhra, yüksək dağlar. 3.
Biogeosenozdakı maddə və enerji mübadiləsinin ətraf mühitlə və onun öz komponentlərilə əlaqəli getməsi. 4.
inkişafı. Biogeosenozun əsas əlamətləri göstərir ki, o, Yerin qabığının elə bir hissəsinə (ərazi və akvatoriya) deyilir ki, onu təkcə biosenoloji xüsusiyyətlər deyil, həm də hidroloji, geomorfoloji, geokimyəvi, mikroiqlim və torpaq xüsusiyyətləri sərhədləndirir. Biogeosenozun biosferlə ümumi əlaqəsini qavramaq çox vacibdir. Biogeosenoz biosferin əsas bioxoroloji vahididir (―xoros‖ – sahə deməkdir). Biogeosenozlar biosferi təşkil edən bloklardır, bu bloklardan canlılar vasi- təsilə maddələr mübadiləsi gedir və onlar (bloklar) birləşib biosfer səviyyəli - qlobal maddələr və enerji dğvranı yaradır. ―Ekosistem‖ anlayışı ―biotop‖ anlyışından ayrılmaz surətdə bağlıdır. Biotop şəraiti yekcinsolan müxtəlif ölçülü və ya həcmli coğrafi rayondur. Biotop və ya ekotop eyni relyef, iqlim, torpaq və digər abiotik amillərə malik olan su hövzəsində və ya quruda müəyyən biosenozun məskən saldığı sahədir. Aşağıdakı biotoplar ayrılır: polipedop, yəni torpaq sudibi məskəni; klimatop – fitosenozun yerüstü hissəsi məskəni; hidrotop – su dibinin üst hissəsi məskəni. Bunlardan asılı olmayaraq müxtəlif mikropopulyasiyalar məskən salan mikrotoplar da ayırırlar. Biotop bəzən üzvi təbiətli (para- zitlərdə) ola bilər.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|