57
1.9. Qlobal ekosistem – Biosfer haqqında təlim
1.9.1.Biosfer sözünü ilk dəfə elmə 1875-ci ildə avstraliyalı geoloq
Eduard Zyuss daxil etmişdir
Lakin o, biosferi Yerin digər sferlərindən – litosfer, hidrosfer, atmos-
fer – biri kimi əsaslandırmaqla kifayətlənib, özünün əsas ixtisaı olan tekto-
nika sahəsinə keçmişdir. Biosferi yerin həyat olan sahəsi hesab edirlər. Bio
– həyat, sfer – təbəqə. Əslində biosferin hüdudları daha genişdir. Akademik
V.İ.Vernadski biosferə təkcə müasir canlıları və onların ətraf mühitini deyil,
Yerin keçmiş dövrlərində orqanizmlərin təsirinə məruz qalmış hissələrini də
daxil edir. Deməli paleontoloji qalıq kimi tapılan keçmiş orqanizmlərin ətraf
mühiti də biosferə daxildir. Beləliklə, biosfer litosferin çox hissəsini,
hidrosferin hər yerini və atmosferi əhatə edir.
Biosfer təliminin banisi olan akademik V.İ.Vernadskinin xidmətləri
çoxdur. Canlı maddə anlayışını elmə daxil etmişdir. Müasir dünyada və keç
mişdə yaşayan bütün canlıların əmələ gətirdiyi biokütlə canlı maddə adlanır.
Canlı maddə konsepsiyasına görə orqanizmlərin geokimyəvi rolunun hərtə-
rəfli etiraf edilməsi və tətbiq olunması müasir ekologiyada əsas bazisdir:
Yerin təkinin dəyişdirilməsində canlı maddənin qlobal geoloji və
geokimyəvi rolunun göstərilməsi.
Təbiətə, o cümlədən biosferin ayrı-ayrı komponentlərinə antropogen
təsir haqqında ümumi konsepsiyanın əsaslandırılması.
Ətraf mühitin biokos hissəsi haqqında geniş konsepsiyanın yaradıl-
ması.
Vernadski təliminin əsas mahiyyəti budur ki, o, biosferin bütün
hissələrini qlobal dialektik bütövlükdə və dinamik hərəkətdə görməklə,
müasir sistemli ekologiyanı xeyli qabaqlamışdır. Vernadski müasir biosferə
keçmiş biosferlərdən qalan maddələri daxil etməklə, indiki həyatın qlobal
qanunauyğunluqlarının tarixi mənşəyini açmağa imkan yaratmışdır.
1.9.2. Canlı maddənin qlobal rolu
Vernadski canlı maddəni yer kürəsinin ən güclü geokimyəvi maddəsi
hesab edir. O, canlı maddənin aşağıdakı əsas biogeokimyəvi funksiyalarını
göstərir:
● Canlı maddənin qaz funksiyası – planetdə atmosferin tərkibinin can-
lı maddə vasitəsilə formalaşdırılması. Canlı maddənin fəaliyyəti nəticəsində
atmosferdə sərbəst oksigenin miqdarı artmış, karbon qazı isə azalmışdır.
● Canlı maddənin yüksək konsentrasiya yaratmaq xassəsi. Orqaniz-
min toxumasında bəzi kimyəvi elementlər toplanıb yüksək konsentrasiya
əmələ gətirir. Məsələn, kömürün tərkibində karbohidrat Yer səthinə nisbətən
58
min dəfələrlə çoxdur. Canlı maddənin bu tipli yüksək konsentrasiyalı funk-
siyası müasir litosferin yuxarı təbəqəsindəki kalsium, yod, dəmir, marqans,
kükürd, fosfor və s. elementlərin geoloji tarixində və yayılmasında özünü
göstərir.
● Canlı madənin oksidləşdirici-bərpaedici funksiyası. Oksidləşmə və
bərpa olunma reaksiyalarına məruz qalmış bir sıra elementlərin tarixində
canlı maddənin mühüm rolu olubdur: dəmir, kükürd, marqans, azot, mis,
selen, uran, kobalt, molibden və s. element birləşmələri.
● Canlı maddənin biokimyəvi rolu. Orqanizmlərin böyüməsi, çoxal-
ması və sahədə yerləşməsi onların biokimyası ilə bağlıdır. Canlı maddənin
biokimyası geoloji əhəmiyyətə malik olub, onun tarixi yayılmasını tənzim
edən mexanizmlərə daxildir.
● Canlı maddənin biogeokimyəvi fəaliyyəti. Vernadski faktik olaraq
ilk dəfə Yerin təkinə insanın kompleks təsiri konsepsiyasını əsaslandırmış-
dır. Yalnız son vaxtlar bu hadisə ətraf mühitə antropogen təsir adlandırılır.
Vernadski bəşəriyyətin geokimyəvi fəaliyyətini, yəni onun biosferə təsirini
canlı maddənin funksiyalarından biri kimi göstərir. Amma Vernadski heç
vaxt insanı biosferə qarşı qoymurdu. Bu aydın göstərir ki, insanla ətraf
mühit arasındakı antoqonizm son bir neçə 10 illər ərzində əsassız çoxal-
mışdır.
1.9.3. Biosferdə maddələr dövranı
Maddələr dövranı böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) olmaqla
iki qrupa bölünür. Maddələrin böyük dövranı Günəş enerjisi ilə Yerin də-
rinlik enerjisisnin qarşılıqlı təsirilə baş verir və biosferdə Yerin daha dərin
qatlarında maddələrin paylanması ilə yerinə yetirilir. Maqmatik suxurların
aşınması nəticəsində əmələ gələn çökmə suxurları yer qabığının hərəkətdə
olan zonasında yenidən yüksək temperatur və təzyiq zonasına daxil olur.
Onlar orada əriyərək maqmanı – maqmatik suxurların yeni mənbəyini əmələ
gətirirlər. Bu suxurlar yerin səthinə çıxdıqda aşınma proseslərinin təsirilə
onlar təzədən çöküntü suxurlara trasformasiya olunurlar. Maddələr mübadi-
ləsinin simvolu dairə deyil spiraldır. Bu yeni mübadilə tsiklinin köhnədə
olduğu kimi təkrarlanmasını deyil, onun yenilik gətirdiyini göstərir və vaxtı
gəldikdə böyük dəyişikliyə səbəb olur.
Quru ilə okean arasında atmosfer vasitəsilə suyun dövranı da böyük
dövran adlanır. Dünya Okeanı səthindən buxarlanan su quruya aparılır, ora-
da yağıntı şəklində düşərək, səth və yeraltı axınlar halında yenidən okeana
qayıdır. Suyun dövranı aşağıdakı sadə sxemlə gedir: okeanın səthindən su-
yun buxarlanması–su buxarının kondensasiyası – həmin okeanın səthinə ya-
ğıntıların düşməsi. İl ərzində Yerdə suyun dövranında 500 min km
3
–dən