M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Berqer- Parker
- Biosenozda suksessiya
- Yosun→zooplankton→xərçəng→balıq→baklan
43
adlanır. Bir çox müəlliflər (C.Əliyev, Z.Əkbərov, 2010) hesab edirlər ki, ən yaxşı ölçü polidominantlıq indeksidir:
S
= 1/D, S λ
= N(N-1) / ∑ n i (n i -1),
burada i = 1,2,3,....S; S λ =[1; ∞]. Berqer- Parker indeksinin üstünlüyü hesablanmasının sadəliyindədir: d = N max
/ N, burada N max
- ən çoxsaylı növün fərdlərinin sayıdır. Simpson indeksi halında olduğu kimi, Berger-Parker indeksinin artması müxtəlifliyin azalmasını və bir növün dominantlığını göstərir. Ona görə də adətən Berger-Parker indeksinin tərs qiyməti istifadə olunur: 1/d. Hazırda biosenozda növ müxtəlifliyinin qiymətləndirilməsi üçün 40- dan artıq indeksdən istifadə olunur. Növmüxtəlifliyinin göstəricisi olan indekslər bir-birindən tarazlığa və ya növ zənginliyinə üstünlük vermələrinə görə fərqlənirlər. İki biosenozun müxtəlıfliyini müqayisə etmək üçün oxşarlıq əmsalı düsturundan istifadə olunur:
J =2a / (A+B) .100% (Çekanovski, Seransov); burada, J- oxşarlıq əmsalı, a – 2 biosenoz üçün ümumi olan göstəri- cilər, A və B biosenozların kəmiyyəti.
Biosenozda elə növlər yaşayıb inkişaf edə bilir ki, onun ekoloji mövqeyinə öldürücü təsir edən faktor olmasın. 1.6.3.Yaşama yeri və ekoloji mövqe Növün yaşama yeri onun ünvanıdır. Ekoloji mövqe həmin növün ya- şama yerindəki ixtisasını, yəni oradakı kompleksə təsirini göstərir. Deməli, ekoloji mövqe növün harada yaşamasından başqa, həm də nə rol oynamasını bildirir. Ekoloji mövqe dedikdə, orqanizmin yaşadığı yerdə nə ilə qidalan- ması, başqa canlılara münasibəti, ətraf mühitdə tempratura, işığa, rütubətə, torpağa, havaya və s. faktorlara uyğunlaşması nəzərdə tutulur. Beləliklə, or- qanizmin ümumi ekoloji mövqeyinə onun sahə mövqeyi, qida mövqeyi, ailə mövqeyi, iqlim mövqeyi və s. daxildir. Bunlar hamısı isbat edir ki, ekoloji mövqe funksional göstəricidir. ―Ekoloji mövqe‖ əvəzinə ―ekoloji təbəqə‖ və başqa ifadələr işlətmək düzgün deyildir.
44
Biosenozların ekologiyasını öyrənən bölmə sinekologiya adlanır. Sin- ekologiyada növlər müxtəlif prinsiplər əsasında qruplaşdırılır: Qohumluğa görə olan qrilar – taksonomik qruplar. Hərəkət qaydasına görə olan qruplar (suda üzən, ağaca dırmaşan. Uçan, torpağı qazanlar və s.) Yemin xarakterinə görə olan qruplar: həşarat yeyənlər, balıq yeyənlər, ot yeyənlər, yırtıcılar və parazitlərin ekologiyası. Yaşama yerinə görə olan qruplar: meşə heyvanları, çöl heyvanları, dağ heyvanları, su heyvanları və bitkiləri, torpaq heyvnları, bitkiləri və mikro- orqanizmləri ( biotop). Mühitə görə olan qruplaşmalar: su, torpaq və atmosfer biosenozlarının ekologiyası. Nəsl vermə qabiliyyətinə görə olan qruplar: biseksual heyvanların ekologiyası, aqam heyvanların ekologiyası, partenogenez heyvanların eko- logiyası. Sosioloji xarakterinə görə olan qruplar: monoqam və poliqam hey- vanların ekologiyası, kaloniya və ailə halında yaşayan heyvanların ekolo- giyası. Məskən salma xarakterinə görə olan qruplar: oturaq, köçəri, qışlayan heyvanların ekologiyası, köçəri quşların və balıqların ekologiyası. Sutkalıq fəallığa görə olan qruplar: gündüz, gecə, alaqaranlıq hey- vanların ekologiyası. Yemləmə qaydasına görə olan qruplar: havada, ağacda, yerdə, suda yemlənənlərin ekologiyası. Təkamül səviyyəsinə görə olan qruplar: tək-, çoxhüceyrəlılərin eko- logiyası, çənəsizlərin, kəlləli və kəlləsizlərin ekologiyası və s. Biomorflara – həyat formalarına görə olan qruplar: fanerofitlər, ha- mefitlər, hemikriptofitlər, kriptofitlər, terofitlər. Biomorflar bitkilərin eko- loji pasportlarıdır. Təkamül prosesində bitkilərin ekoloji amillərin təsirinə uyğunlaşaraq formalaşmasıdır. Biosenozda suksessiya – fitosenozlarda eyni ərazidə bitkilərin növbə- ləşməsində geri dönməyən prosesdir. Böyük Qafqazın subnival qurşağında baş verən suksessiya sxemi ilə tanış olaq: mikro
dominant bitkilərin növbələşməsidir.
Təbiətdə mövcud olan növ tərkibinə görə 1,5 mln-dan çoxdur, lakin bu qədər bitki və heyvan növü təbiətdə enerji axınına qulluq edir.
45
1. Produtsentlər ilkin bioloji məhsul istehsal edən avtotrof bitkilərdir. 2.
ğı ilkin bioloji üzvi maddələrlə qidalanan canlılardır. Heterotroflar hey- vanlar, bakteriyalar və parazit bitkilərdir. Heterotrof heyvanlar öz növbə- sində otyeyənlərə və ətyeyənlərə (yırtıcılara) ayrılırlar. 3.
Redutsentlər (destruktorlar və saprofitlər) mikroblardan və gö- bələklərdən ibarətdir. Mikroblar üzvi maddələri mineral komponentlərə qədər parçalayır. Qida zəncirində iştirak edən heyvanların miqdarı ekoloji sistemdən asılı olaraq dəyişə bilir. Quruda yaşayan heyvanların qida zənciri suda yaşayan heyvanların qida zəncirindən gödək olur. Qida zəncirində avto-trof- lar birinci trofik səviyyədir, heterotroflar ikinci trofik səviyyə və birinci konsumentlərdir. Heterotrof növlərin sayı qida zəncirində artdıqca üçüncü trofik səviyyə və ikinci konsumentlər və s. bu ardıcıllıqka artır. Məsələn, bitki-qoyun-insan; bitki-dovşan-canavar. Su mühitində qida zəncirinin işti- rakçıları 4-5-ə çatır. Hidrosfer üçün qida zəncirini aşağıdakı misaldan aydın görmək olar: Yosun→zooplankton→xərçəng→balıq→baklan Zooloqlar sübut etmişlər ki, qida zəncirinin bir pilləsindən digərinə keçən zaman əvvəlki biokütlədə toplanan enerjinin 90%-i ititirilir. Başqa sözlə desək, qida silsiləsinin hər yüz kiloqramı sonrakı pilləni tutan can- lılarda 10 kq biokütlə yaradır. Qida silsiləsindəki heyvanların trofik əlaqə prinsipini bilməklə daha sərfəli heyvan növü yetişdirmək olar. Məsələn, 1kq durna balığı üçün yuxa- rıda göstərilən sxemə görə 1ton yosun, 100kq zooplankton, 10kq aterina tə- ləb olunduğu halda, ağ balığın 1kq çəkisinə 10kq su bitkisi kifayət edir. Gö- ründüyü kimi ekologiyanın qida zənciri prinsipinə əsasən heyvanların həyat tərzinio dərindən bilmək vacibdir. Məhz bu qanuna əsasən, bir çox döv- lətlərdə vətəgə əhəmiyyətli heyvanların süni surətdə yettişdirilməsi zamanı qida zəncirinin daha qısa olması əsas götürülür. Deməli, nəzərdə tutulan son məhsulun əmələ gəlməsində nə qədər az mərhələ olarsa, enerji itkisi də bir o qədər ixtisar edilər və qısa müddətdə yüksək məhsul alınar. Ekoloji qanuna əsasən, qida silsiləsində toplaşan canlılar arasında neytral münasibətə təsadüf olunmur, lakin qida rəqabətini təbiət özü müm- kün qədər ―insaflı‖ tənzimləyir. Heyvanlar yemləmə vaxtını və qaydasını dəyişməklə rəqabətdən qaçırlar: uçan sincab gecə, burunduk sincab isə gündüz həyat tərzi keçirirlər. Qida zəncirinə əsasən, heyvan və bitkilər ara- sında bir neçə əlaqə formaları mövcuddur: amensalizm, kommensalizm, protokooperasiya, mutalizm, yırtıcılıq, parazitlik. Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|